امام رضا(ع)، منادی گفت‌وگو و مناظره

چکیده :با وجود آن كه مناظره و گفت‌وگو در باب مسایل اعتقادی و فكری و... البته با روش خاص و شرایط اخلاقی خاص آن از روشهای امامان شیعه بوده و به دلیل قوت علمی آن بزرگواران زمینه ساز هدایت مردم بوده است، به نظر می رسد این سنت یا آن گونه كه باید در جامعه ما رواج ندارد و یا در مواقعی كه اجرا می شود، فاقد شرایط لازم آن...

حمید رضانیا، در مقاله ای با عنوان “امام رضا(ع)، مناظره و گفت‌وگوهای دینی” که در سایت آینده منتشر شد، به موضوع پیشتازی امامان شیعه در تبدیل مناظره و گفت‌وگو به یک سنت پرداخت و نوشت:

نگاهی به تاریخ و کتب آسمانی می یابیم که تمامی انبیاء و امامان ، پیشگام در مناظرات و گفت‌وگو های دینی ،اعتقادی و اجتماعی بوده اند، همانند ابراهیم در مباحثه ی با قوم خودش که بر سر چرایی گرایش به الهه های بیجان و کاذب و پرستش آنان در حالی که غالب جامعه بدان گرویده بودند از جمله ی آن است .

در قرآن کریم گفت‌وگو به عنوان یک سنت الهی و توصیه اولیای او در قرآن کریم به گونه هاى مختلفی نشان داده شده است :

۱. برخوردارى از هدایت را ، گوش دادن به گفت‌وگوهاى مختلف و انتخاب نیکوترین آن ها دانسته است. (زمر ، ۱۸) .

۲. در صورت درخواست مباهله از سوى نصاری، خداوند ، پیامبر را موظّف کرده است ، بدون هیچ گونه تهدید و ارعابى با آن به مباهله برخیزد; (آل عمرا ن، ۶۱) و…

امّا باید توجه داشت که در کنار این ترغیب ، آداب و شرایطی را براى گفت‌وگو ذکر کرده است که از آن جمله است :

۱ – گفت‌وگو و مناظره باید «بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ» (نحل ، ۱۲۵) باشد : حق ، عدالت ، درستى ، امانت ، راستى و صدق بر آن حکومت کند و از هرگونه توهین ، تحقیر ، خلاف گویى و استکبار خالى باشد و خلاصه تمام جنبه هاى انسانى آن حفظ شود .

۲ – در ش باید با نرمى سخن گفت تا این که مردم و طرف مقابل جذب شوند ، متذکّر شوند و راه را پیدا کنند . (طه ، ۴۴)

۳ – گفت‌وگو نباید به نزاع و کشمکش تبدیل شود ; چرا که سببِ از میان رفتن قدرت و هیبت انسان مى شود . (انفال ، ۴۶)

علی بن موسی (ع) به عنوان عالم به کتاب وعامل به آن و قرآن ناطق عصر خویش، از چهره های چند بعدی زمانه خود بود که علی رغم تمامی تلاش دستگاه های مختلف و دشمنان ، موفق شد تا جایگاهی ویژه ، هم در میان اندیشوران جامعه ی اسلامی و نیز توده ها و لایه های مختلف اجتماعی پیدا کند. او نه تنها از ابزار های ظاهر فریب و بی دوام بهره نبرد ، بلکه با سلوک معنوی و دانش علوی و منشی حکیمانه که متأثر از روحیه ای خود ساخته و متکی بر علوم وحیانی و نیز حکمت های فرا گرفته از پدران بزرگورارش، توانست تا با ذکاوتی مثال زدنی قلوب هر بیننده و شنونده ای را تسخیر نماید.

هرکدام از امامان معصوم در زمانه خاص و معاصر با خلیفه یا خلفای خاصی زندگی می کرده اند. این امر شرایط هر امام(ع) برای هدایت مردم را متفاوت می کرد . امام رضا (ع) معاصر با مأمون خلیفه ی زیرک عباسی بود، وی فردی دانش دوست بود. از طرف دیگر در زمان آن حضرت، فرقه های مختلف از ادیان و آئین های مختلف، سوالاتی از دستگاه خلافت داشتند که پاسخ در خوری به آنها داده نمی شد. می توان برداشت کرد که باتوجه به این مقدمات و دلایل دیگر، برگزاری این جلسات و مناظره توسط مأمون بین امام هشتم(ع) و علما و دانشمندان مذاهب و ادیان مختلف هم به جهت علاقه شخص مأمون بوده – وی حتی گاهی به عنوان عضو و یکی از مناظره کنندگان در این مباحثات علمی شرکت می کرد- و نیز علاوه بر علاقه مأمون به علم و پاسخگویی به شبهات مطرح شده از سوی روسای ادیان مختلف، سرگرم کردن مردم را نیز یکی از دلایل برگزاری این جلسات دانسته اند. چرا که او می توانست با سرگرم کردن مردم به این بحث ها، ذهن مردم را از عدم لیاقت خود برای حکومت بر مسلمین منحرف کند. (یک هدف هم برنامه مامون برای تخریب وجهه امام رضا با فرض عدم توانایی پاسخگویی به همه سوالات سران آیین های مختلف بوده است.)

در کتاب ارجمند مناظره و گفت‌وگو در اسلام، دوازده مناظره مفید را از معصومان(ع) برگزیده و ارائه کرده است. عنوان های این مناظره ها عبارتند از :

۱. مناظره امام صادق (ع) و طبیب هندی، درباره مسأله شناخت؛

۲. مناظره امام صادق (ع) و ابوشاکر، درباره مسأله شناخت و عامل پیدایش مذهب ودیگر مسایل علمی و فلسفی؛

۳. مناظره پیامبر اسلام (ص) و اشراف قریش درباره نبوت؛

۴. مناظره امام صادق (ع) و جابربن حیان درباره مسائل مختلف فلسفی؛

۵. مناظره امام رضا (ع) با دانشمندان عصر خویش درباره اثبات نبوت نبی مکرم اسلام(ص) از راه پیشگویی پیامبران پیشین؛

۶. مناظره امام سجاد (ع) و حسن بصری درباره شایستگی برای موعظه؛

۷. مناظره امیر مؤمنان (ع) و دانشمند یهودی، درباره مکان خداوند؛

۸. مناظره امام باقر (ع) و قتاده، درباره چهل مسأله فراموش شده؛

۹. مناظره امام رضا (ع) و ابوقره، درباره مکان خداوند؛

۱۰. مناظره امام صادق (ع) و ابوحنیفه، درباره حجیت قیاس؛

۱۱. مناظره امام رضا (ع) و زندیق، درباره آفریدگار جهان؛

۱۲. مناظره امام صادق (ع) و مادی، درباره مسایل مختلف علمی و فلسفی.

همه این مناظرات بیانگر اهمیت مسأله آزادی عقیده و آزادی اندیشه و نظر در اسلام و سند قاطع اثبات قدرت علمی بزرگان مذ هبی و یا اعجاز آنان است. پیام علی بن موسی (ع) برای در امان ماندن از شبهات و بی ایمانی ها و نیز رهانیده شدن از تلاطم اندیشه ها و بسیاری آفات دیگر که همه از جهل و نادانی سرچشمه میگیرد ، اهتمام به گفت‌وگو، تضارب و تبادل آراء با تأسی به سنت قرآن کریم و اولیاء دین و بزرگان است.

آنچه در اینجا بیشتر محل سخن می باشد اهمیت و جایگاه گفت‌وگو به عنوان یک شیوه و سنت و یک فرهنگ می باشد که از سوی همه ی انبیاء و امامان نیز بر آن تأکید و عمل صورت پذیرفته است که می تواند امروزه توصیه ای راهبردی و کارگشا برای مردمان این عصر باشد. آزادی بحث و انتقاد در مسائل مذهبی، یکی از ویژگیهای فرهنگ اسلام است. در تاریخ زندگی پیامبر اکرم و همچنین سلف صالح، موارد فراوانی یافت می‌شود که مخالفان اسلام با آنان به مناظره، بحث و گفت‌وگو می‌نشستند و اشکالات خویش را به اصول یا فروع اسلام، با کمال آزادی و صراحت، بیان می‌کردند و بدون اینکه مورد کوچکترین اهانتی قرار گیرند، ایراد های آنان بررسی و پاسخ داده می شده است و راه توسعه ی دانش را هموار می ساخته اند .