سال‌های آخر دیکتاتور (بخش دوم و آخر)

چکیده : بهبود شرایط مادی در ایران طی سال های ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۲ حرکت به سوی دموکراسی را نیز ایجاد می‌کرد؛ ولی شاه هم فرصت استفاده از واقعیت‌های بی نظیری را که فراهم شده بود از دست داد و هم با ارتکاب اشتباه های فراوان اوضاع سیاسی کشور را هر چه بیشتر رو به وخامت کشاند (ص...

مرضیه حاجی هاشمی

در بخش نخست این یادداشت، با استناد به کتاب «غرور و سقوط» آنتونی پارسونز، برخی مؤلفه های ترکیبی عاملیت-ساختار که به طور برجسته در سالهای آخر حکومت محمدرضا شاه نقش اساسی در فروپاشی سلطنتش داشت، برشمرده شد. در این شماره نیز با استناد به همان منبع و همچنین کتاب «سقوط شاه» از فریدون هویدا به شرایطی اشاره می شود که آخرین سالهای یک حکومت دیکتاتوری را به تصویر می کشد.

تصور اینکه رشد اقتصادی می تواند، زمینه ساز دموکراسی باشد:
برادر امیرعباس هویدا اعتراف می کند که من و عده‌ای از دوستانم که به اتفاق گروهی را تشکیل می دادیم، پیش خود اینطور حساب می کردیم که اگر به دلیل برنامه های شاه رشد اقتصادی مطلوبی در ایران به وجود آید، به دنبال آن الزاما دموکراسی هم پدیدار خواهد شد (سقوط شاه، فریدون هویدا، ۱۳۶۵،صفحه ۶۶).

فرصت سوزی های شاه و به وخامت کشاندن اوضاع سیاسی:
بهبود شرایط مادی در ایران طی سال های ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۲ حرکت به سوی دموکراسی را نیز ایجاد می‌کرد؛ ولی شاه هم فرصت استفاده از واقعیت‌های بی نظیری را که فراهم شده بود از دست داد و هم با ارتکاب اشتباه های فراوان اوضاع سیاسی کشور را هر چه بیشتر رو به وخامت کشاند (ص ۷۱).

تمرکز قدرت روزافزون:
شاه به جای توجه به لزوم برقراری آزادی های سیاسی، ساواک را هر چه بیشتر مأمور برقراری اختلاف و سرکوب در جامعه کرد و نتیجه چنین اقدامی هم طبعاً بدانجا کشید که قدرت و اختیارات شاه هر روز متمرکز تر شد (ص ۷۲)

به هم ریختن موازنه سیاسی- اقتصادی کشور با افراط در برنامه های تسلیحاتی:
شاه سرمست از موقعیتی که به دست آورده بود، به اجرای برنامه‌های جاه‌طلبانه در امور تسلیحاتی دست زد و این کار را چنان با افراط پیش برد که پس از مدتی موازنه اقتصادی سیاسی کشور را کاملاً به هم ریخت(ص ۷۵).

وجود قدرتی فراتر از سه قوه:
شاه در مصاحبه‌ای با یک خبرنگار فرانسوی (اولیویه وارن) به او گفته بود، در واقع شاه در کشور ما رئیس هر سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه است (ص ۸۶).

وجود نهادهای موازی دولت تحت نظر شاه:
حقیقت این است که در رژیم شاه هیچگاه یک دولت واحد در ایران وجود نداشت و امور کشور توسط چند مرکز قدرت اداره می‌شد که همگی زیر نظر مستقیم شاه بودند و روئسای هر یک نیز با شخص وی ارتباط مستقیم برقرار می‌کردند (ص ۸۷)

بی اعتنایی و بی علاقگی مردم به مشارکت سیاسی:
کلیه خارجی هایی نیز که از ایران دیدن می‌کردند، ضمن توجه به پیشرفت‌های مادی کشور، همواره از این مسئله حیرت زده بودند که چرا مردم ایران این همه نسبت به اوضاع کشور و مشارکت در امور بی اعتنا و بی علاقه هستند (ص ۱۰۵).

بهم ریختن اجتماعات با نیروهای هدایت شونده به ظاهر خودجوش:
در آخرین ماه های سال ۱۹۷۷ شاه در مقابله با وضعیتی که به وجود آورده بود، دچار اشتباهات زیادی شد، خود به مردم امکان داد که عقاید و نظرات خود را بیان کنند و با اعطای این آزادی در واقع آن‌ها را برای آغاز یک گفتگوی آزاد با رژیم دعوت کرد؛ اما نامه‌هایی که از دانشگاهیان و گروه‌های تحصیلکرده به او رسید، بی‌جواب ماند، وقتی که چند گروه فعال سیاسی، دست به تشکیل اجتماعاتی زدند، مورد حمله و ضرب و شتم قرار گرفتند.
در مقابله با این گروهها تاکتیک تازه‌ای به کار گرفته شد و افرادی که از آنها به عنوان عناصر وطن‌پرست نام برده می‌شد، مأموریت حمله به اجتماعات مخالفان را به عهده گرفتند، این حملات به عنوان واکنش طبیعی و خودجوش مردم در برابر مخالفان تلقی گردید( ص ۸۹ پاسونز).

عدم اعتماد روزافزون مردم و شکاف عمیق بین مردم و حکومت:
آنچه مردم شهرنشین و طبقه متوسط را به طرف مخالفان کشید، عدم اعتماد روز افزون بین دولت و مردم و شکاف عمیق و پر نشدنی بین آنها بود( ص ۱۱۵ پارسونز).
ایران به سرزمین وعده‌ های انجام نیافته مبدل شد و مردم اعتقاد خود را به حرف ها و برنامه‌های مقامات دولتی از دست دادند (ص ۱۱۶ همان).

نارضایتی مردم از اختلال در تأمین برخی خدمات شهری مثل توزیع نیروی برق:
تابستان سال ۱۹۷۷ ( ۱۳۵۶) در وضعیت توزیع نیروی برق کشور هم اختلالاتی ایجاد شد. کمبود نیروی برق و خاموشی های پی در پی در شهرها هم به صنایع لطمه زد و هم بین مردم ناراحتی زیادی به وجود آورد (ص ۸۵ همان).