گذار از دولت عمیق به دولت نظامی

چکیده :حضور نظامیان در مناصب رسمی از وزیر تا معاون وزیر و مدیرکل و از سفیر تا کاردار فرهنگی و امثال آن امری پوشیده و پنهان نیست. پس در صورت حضور نامزدهای نظامی در انتخابات آینده چه وضعیت متفاوت و جدیدی قرار است رخ دهد که اینچنین برخی را نگران کرده...

سعید مدنی

حضور نظامیان در ساختار قدرت و تلاش آنها برای تصاحب قوای سه گانه به ویژه قوای مجریه و مقننه امری بدیع و جدید نیست. در اغلب دوره های انتخاباتی مجلس کم نبودند ژنرال هایی که با تعویض لباس و فرم وارد مجلس شدند. اساسا از زمان فعالیت کمیته های انقلاب تا امروز همیشه نقش و جایگاه نهاد های نظامی به ویژه سپاه در انتخابات مجالس شورا و خبرگان به طور جدی مطرح بوده است. درادوار انتخابات ریاست جمهوری هم ژنرال های نظامی از جمله رضایی، شمعخانی و قالیباف بدون یونیفورم وارد رقابت ها شدند. فراتر از این، حضور نظامیان در مناصب رسمی از وزیر تا معاون وزیر و مدیرکل و از سفیر تا کاردار فرهنگی و امثال آن امری پوشیده و پنهان نیست. پس در صورت حضور نامزدهای نظامی در انتخابات آینده چه وضعیت متفاوت و جدیدی قرار است رخ دهد که اینچنین برخی را نگران کرده است؟

شاید آنچه احتمالا باید در انتخابات پیش رو انتظار آن را داشته باشیم به سطح آمدن دولت عمیق است.

مفهوم دولت عمیق از اواسط دهه ۱۹۹۰ پس از یک حادثه رانندگی در ترکیه وارد ادبیات سیاسی شد. در این حادثه رانندگی یک دستگاه خودرو بنز به حفاظ های حاشیه بزرگراهی در استانبول برخورد کرد و تمامی سرنشینان آن کشته شدند. تا اینجا ماجرا واقعه ای معمول محسوب میشد اما پس از فاش شدن هویت کشته شدگان معلوم شد یکی از مقامات ارشد پلیس، مقام ارشد قضایی استانبول و رئیس یک گروه شبه نظامی جنایتکار با عنوان «گرگ های خاکستری» که همان مقامات امنیتی ظاهرا در تعقیب وی بودند، همگی سر نشین این خودرو بودند. البته پیش از این حادثه نیز برای تبیین نقش سیاسی ارتش پاکستان در نظام حکمرانی آن از این مفهوم بهره گرفته شده بود. حتی پیش از این نیز اصطلاحاتی مثل «حکومت سایه»، «دولت موازی»، «دولت نامرئی» و « دولت در دولت» نیز برای اشاره به نیروهای نامرئی تاثیر گذار در تحولات سیاسی کشورها به کار میرفتند که به نقش نیروهای امنیتی و نظامی در نظام حکمرانی کشورها اشاره داشتند.

دولت عمیق به کوه یخی تشبیه شده که تنها بخش کوچکی از آن بیرون از آب قابل مشاهده است. دولت عمیق، ترکیبی از بخش هایی از نهادهای تاثیر گذار است که از چشم عموم دور بوده و خارج از نظام قضایی و سازمان های نظامی و امنیتی – اطلاعاتی اما صاحب نفوذ بر آنها محسوب می شود. کارگزاران دولت عمیق ناپیدا هستند. بخش بزرگی از این دولت در نهادهای نظامی، امنیتی و حتی بخش خصوصی فعالیت میکند. پس دولت عمیق مجموعه ای پنهان از بازیگران سیاسی و نهادها است که خود را ماهرانه در نظام حکمرانی مخفی کرده اند. این مجموعه از حامیان در نهادهای دفاعی، اطلاعاتی و پلیس رسمی هستند اما به میزان بالایی خود مختارمند و اقدامات خود را با بهانه جلوگیری از تهدیدات حیاتی و دفاع از ملت توجیه می کنند.

ویژگی های دولت عمیق عبارت است از :

از نظر سازمانی از میزان بالای خود مختاری در روابط با دیگر ارکان دولت و همچنین در روابط با دیگر بازیگران اعم از نیروهای مسلح و سازمانهای امنیتی برخوردار است.دولت های مستقر نیز عموما ناچاراند تسلط دولت عمیق را بر خود بپذیرند و هیچ تصمیمی را بر خلاف منافع دولت عمیق نگیرند.

اعضای دولت عمیق خودشان را نگهبانان ارزش های نظام حکمرانی در برابر دشمنان داخلی و خارجی می دانند. به عبارت دیگر دولت عمیق به دیگر نهادها از جمله دولت و نهادهای رسمی اعتماد لازم را برای حفظ نظام مستقر و ارزش های آن ندارد؛ بنابراین، آنها اقدامات خود را علیه کسانی که «خائن» به ارزش های خود می خوانند، توجیه کرده و خود را هستنه نمادین نظام حکمرانی می دانند.

دولت های عمیق، برخورداری پارانویید بوده و توهم توطئه دارند یا تظاهر به آن میکنند؛ آنها وظیفه ذاتی خود را تلاش برای جلوگیری از افتادن کشور به دست دشمنان میدانند.

دولت عمیق برای تداوم سلطه خود، نیازمند حامی پروری و رانت دهی است و این توانایی را دارد که حلقه های گسترده ای از حامیان فراتر از دولت ایجاد کند، زیرا اصولا دولت های عمیق به سازوکارهای انتخاباتی و حمایت گسترده برای کسب مشروعیت اعتقادی ندارند.

آنچه با انتخاب شدن یک نظامی به عنوان رییس جمهور رخ خواهد داد تلاشی است برای به سطح آمدن دولت عمیق. بنا براین تصور اینکه دولت نظامی یا شبه نظامی آینده ماهیتی متفاوت از ساختار کنونی داشته باشد همان قدر خطا است که تصور شود ان دولت قادر خواهد بود انبوه بحران های متراکم کنونی را کنار زند و با بهره گرفتن از نبوغ نظامی گشایشی در اوضاع ایجاد کند.

در واقع وضعیت بحران زده کنونی حاصل تسلط دولت عمیقی است که قرار است در انتخابات رسمیت پیدا کند و از کلاه شعبده گری بیرون جهد. پس انگیزه نامزدهای نظامی آینده که هم اکنون در دولت عمیق سیاست ها و برنامه های خود را پیش میبرند برای به سطح آمدن چیست؟ به نظر میرسد این گزینه راه حلی است برای کاهش شکاف های فعلی و آینده در نظام حکمرانی و تجدید سازمان پروژه یکدست سازی نظام که تنها با حمایت دولت عمیق بر سر کار آمد. این سناریو میتواند سطح منازعات درون نظام حکمرانی را افزایش داده و ابعاد نظامی – امنیتی آن را بیش از گذشته گسترش دهد،مسئله ای که نباید از چشم کارگزاران دولت عمیق پنهان بماند. بر این اساس هنوز هم باید با نسبت به جدیت دولت عمیق در پیش برد این سیاست تردید جدی داشت. چرا سری که درد نمیکند را دستمال ببندند؟