صورتک نو بر ساختار کهنه

چکیده :شاید بتوان گفت که این تصویر به صورت نمادین معرف وضعیت جامعه ما است. وضعیتی که نتوانستیم دل از سنت بِکَنیم، که طبعاً هم نباید بطور کامل دل کَند. ولی در عین حال نتوانستیم به تلفیقی کارآمد و مقاوم از این دو برسیم. در عین حال می‌خواهیم از مواهب زیبای مدرنیته نیز بهره‌مند شویم. این ترکیب صوری موجب می‌شود که با اولین زلزله چند ریشتری و محدود، سازه خراب شود و آن صورتک جدید و زیبا از آن ساختار قدیم و زشت جدا شده و فرو...

عباس عبدی

تصویری که در زیر دیده می‌شود، ظاهراً پس از وقوع زلزله‌ای که مدتی پیش در آذربایجان رخ داد گرفته شده است. این تصویر از خانه‌ای مسکونی در محلی در آذربایجان است. ای کاش تصویر پیش از زلزله را نیز می‌داشتیم. ولی شاید نیازی هم نباشد، خواننده با قدرت تخیل خود می‌تواند تصویر پیش از زلزله را با نگاه به بقایای آن بازسازی کند. تصویری که از وضعیت یک خانه مسکونی در برابر یک زلزله نه چندان قوی و زیر ۵ ریشتر گرفته شده است.

رویه بسیار زیبایی که به صورت صوری و نمایشی بر ساختار قدیمی زیرین کشیده شده است و هیچ چفت و بست محکمی این دو واقعیت را به یکدیگر ربط نمی‌دهد. در نتیجه با یک زمین لرزه به نسبت زیر متوسط، آن ظاهر زیبا فرو می‌ریزد و واقعیت زشت درون خود را آشکار می‌کند. اگر شدت زمین لرزه قدری بیشتر بود، بنای قدیمی نیز بر روی ساکنانش آوار می‌شد. ولی در این مرحله از شدت، فقط چهره بزک‌کرده ساختمان است که فرو می‌ریزد.

شاید بتوان گفت که این تصویر به صورت نمادین معرف وضعیت جامعه ما است. وضعیتی که نتوانستیم دل از سنت بِکَنیم، که طبعاً هم نباید بطور کامل دل کَند. ولی در عین حال نتوانستیم به تلفیقی کارآمد و مقاوم از این دو برسیم. در عین حال می‌خواهیم از مواهب زیبای مدرنیته نیز بهره‌مند شویم. این ترکیب صوری موجب می‌شود که با اولین زلزله چند ریشتری و محدود، سازه خراب شود و آن صورتک جدید و زیبا از آن ساختار قدیم و زشت جدا شده و فرو می‌ریزد.

یکی از نمونه‌های این ماجرا در تلفیق فقه و حقوق دیده می‌شود. هنگامی که قانون مدنی نوشته شد، ترکیبی هوشمندانه از فقه و حقوق مدرن صورت گرفت. فقه اسلامی که در مقایسه با حقوق اروپای سده‌های میانه به نسبت قدرتمند و کارآمد بود، طی دو قرن بویژه در ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال اخیر، دچار پس‌افتادگی شده است. به همین علت ترکیب این دو در حقوق مدنی با زیرکی انجام شد و برای ده‌ها سال کارآمد بود تا آنکه یکی از مواد آن که سن رشد ۱۸ سال برای پسر و دختر بود را پس از انقلاب تغییر دادند و کل این بنا را دچار مشکل نمودند. البته کماکان حقوق مدنی علی‌رغم افزایش نارسایی‌های آن با انتظارات جدید پابرجاست.

ولی حقوق کیفری فاقد چنین ظرفیتی بود که امکان تلفیق را فراهم کند. با زیر و رو شدن حقوق جزا پس از انقلاب این تعارضات شدت گرفت. به همین علت است که هنوز هم مجلس و حکومت نتوانسته‌اند حقوق جزای دایم را تصویب کنند و از طریق اصل ۸۵ عمل می‌کنند که تصویت موقتی قانون است.

اکنون و پس از آمدن اپیدمی کرونا ویروس، همین قانون بیش از پیش دچار مشکل شده است. پس از انجام اقداماتی مثل بوسیدن ضریح و رفتارهای مشابه و حتی دفن و کفن عادی فوت‌شدگان این پرسش پیش آمد که آیا اقداماتی چون بوسیدن ضریح از نظر شرعی و قانونی چه وجهی دارد؟ بلافاصله برخی از افراد شروع به صدور تحلیل و استنباط خود کردند. برخی زشتی این عمل را در حد قتل عمد بالا بردند. در حالی که روشن بود کسی نمی‌تواند ثابت کند که ارتکاب فعل مشخصی از سوی فرد معینی موجب مریضی فلان شخص شده است. این رفتارها را نمی‌توان در قالب‌های قتل عمد و یا غیر عمد تحلیل و استنباط کرد. اگر چنین است همه آنان که فوت می‌کنند مقتول محسوب شده و باید پول خون آنان از سوی حکومت پرداخت شود.

قصد این یادداشت ورود به تحلیل حقوقی این رفتارهای غیر بهداشتی نیست. ضمن اینکه مرتکب فعل اصولاً معتقد به این مسأله نیست که این کار امری غیر بهداشتی است. مسأله این است که جامعه جدید به طور کلی و ماهیتاً با جامعه قدیم تفاوت دارد. مفهوم مسئولیت مدنی و نیز دانش و علم در این جامعه با گذشته تغییر کرده است. شیوه‌های اثبات جرم به کلی تغییر نموده. مفهوم نظم اجتماعی و همبستگی میان افراد و نیز موضوع شهروندی، همگی متحول و جدید هستند و نمی‌توان براساس گذشته در مورد رفتارهای جدید داوری کرد.

بخش مهمی از قوانین کیفری ایران عملاً متروک هستند. باید طرحی نو در انداخت و مبنایی جدید برای قوانین کیفری در نظر گرفت. این کار را می‌توان همسو با اهداف شارع تعریف کرد، ولی باید بدانیم طریقیت تحقق این اهداف بسیار متنوع و متفاوت است. خود را در بند شکل و ظاهر این دیدگاه‌ها کردن، موجب بازماندن از رسیدن به آن اهداف می‌شود. با وصله و پینه کردن و نصب صورتک نیز کاری نمی‌توان کرد که با اولین زلزله‌های خفیف نیز فرو می‌ریزند./ اعتماد