آمایش سرزمین

چکیده :دولت روحانی می تواند با استفاده از این مطالعات و ذخیره گرانبها و با توجه به مجموعه شرایط محیطی و محاطی که کشور با آن مواجه است، با بهنگام سازی « سند ملی آمایش سرزمین »، آنرا به عنوان برنامه در دستور کار دولت قرار دهد، و پس از طی مراحل قانونی، با اجرای آن مسیر تازه ای را بروی توسعه متوازن، عادلانه و پایدار کشور بگشاید....

علی مزروعی

بحث « آمایش سرزمین » از دهه سی در کشورمان و در درون سازمان برنامه مطرح بوده است اما به رغم گذشت بیش از نیم قرن از طرح و پیگیری این بحث و تدوین شش برنامه عمرانی در زمان رژیم سابق و پنج برنامه توسعه در سال های پس از انقلاب ( از سال ١٣۶۸ به بعد ) هنوز این بحث به سرانجام نهائی نرسیده و قالب اجرایی لازم را نیافته است، و این در حالی است که کشورمان از نوعی توسعه نامتوازن و ناعادلانه رنج می برد. با سفری از مرکز به پیرامون و به ویژه استان های مرزی دور تا دور کشور براحتی و با چشم می توان این وضعیت را مشاهده کرد و نیازی به انجام تحقیق میدانی و پژوهش کارشناسی و علمی ندارد. قطعاً این وضعیت ناعادلانه نه تنها با تحقق ” عدالت اجتماعی ” مورد ادعای حاکمیت سازگاری ندارد بلکه به لحاظ ” امنیت ملی ” هم می تواند پیامدهای زیانباری را به همراه داشته و به نیروهای گریز از مرکز میدان فعالیت دهد، از اینرو توجه به بحث « آمایش سرزمین » و قالب اجرایی دادن به آن در پس این سال هایی که مطرح بوده است می تواند یکی از برنامه های اصلی دولت روحانی در ساماندهی به اقتصاد و پیشبرد برنامه توسعه پایدار در کشور باشد.

در یک تعریف « آمایش سرزمین» (Spatial planning) شامل تنظیم روابط و کنش های متقابل بین عوامل انسانی، اقتصادی و عوامل محیطی به منظور ایجاد سرزمینی مبتنی بر بهره گیری بهینه و پایدار از استعدادهای انسانی و محیطی است. به عبارت دیگر مطلوب ترین، عادلانه ترین و پایدارترین آرایشی که به سه مولفه مهم جمعیت، سرمایه، منابع و امکانات طبیعی و محیطی در یک منطقه یا سرزمین داده می شود، برنامه « آمایش سرزمین » اطلاق می گردد.

بدیهی است برنامه جامع آمایش سرزمین در چهارچوب اصول مصوب، از طریق حفاظت کاربری های پایدار اراضی، افزایش بهره وری، کارائی و بازده اقتصادی، گسترش عدالت اجتماعی، رفع فقر و محرومیت، برقراری تعادل و توازن در برخورداری از سطح معقول توسعه و رفاه در تمام مناطق جغرافیائی و حوضه های آبی، ایجاد و تحکیم پیوندهای اقتصادی درون و برون منطقه ای، و هماهنگ سازی تاثیرات فضائی – زمانی سیاست های بخشی، استانی، منطقه ای و ملی به گونه ای عمل می کند که بتواند اهداف چشم انداز بلند مدت توسعه کشور و مدیریت یک پارچه سرزمین را بصورت تحقق پذیر، متوازن، پایدار و عادلانه عملی سازد.

امروزه یکی از شاخص ها و معیار های توسعه یافتگی کشورها، میزان انطباق برنامه های اجرائی هر کشور با مبانی و مطالعات جامع « آمایش سرزمین » می باشد. برنامه « آمایش سرزمین »، برنامه نرم افزاری، شالوده تمشیت و شاکله سیاستگزاری و اجرائی هر کشور می باشد تا بتواند از مزیت ها، فرصتها و استعدادهای سرزمینی به گونه ای استفاده کند که محدودیتها، تهدیدها و چالش ها، کمترین زمینه تاثیرگذاری و میدان مانور را در پیشبرد توسعه کشور داشته باشد. از مهمترین ویژگی ها و ملزومات برنامه « آمایش سرزمین »، جامع و یکپارچه نگری، پویا و دینامیک بودن برنامه، زمانمند بودن، عادلانه بودن فرآیندها، ایمن و زیست محیطی بودن، نظام مند و سلسله مراتبی بودن برنامه به لحاظ سطح، موضوع و پدیده ها، و بالاخره متوازن بودن همه ارکان و ابعاد برنامه می باشد به گونه ای که وحدت عالم طبیعت با عالم وجود انسانی و امکانات طبیعی تحقق و عینیت یابد.

در یک کلام برنامه « آمایش سرزمین » یک استراتژی برای رسیدن به توسعه ای هرچه عادلانه تر و انسانی تر است.

برای اینکه ضرورت اجرای برنامه « آمایش سرزمین » برای کشورمان روشن شود به این آمار توجه کنید : ۸۹‎.۸ درصد از جمعیت کشور در ۴۵ درصد از وسعت جغرافیایی ایران سکنا گزیده اند و ۱۰‎.۲ درصد باقی مانده آن در ۵۵ درصد از پهنه سرزمین زندگی می کنند، ۸۷ درصد از شاغلین ایران در نیمه غربی ـ شمالی و ۱۳ درصد مابقی در نیمه شرقی ـ جنوبی فعالند، ۸۸‎.۶ درصد از بزرگراه های کشور در نیمه غربی ـ شمالی و تنها ‎۱۱. ۴ درصد در نیمه شرقی ـ جنوبی کشیده شده است ، برق رسانی ۶۸‎.۷ درصد در نیمه غربی ـ شمالی و ۳۱‎.۳ درصد در نیمه شرقی ـ جنوبی صورت گرفته است و … و این درحالی است که بخش قابل توجهی از منابع مدنی کشور در نیمه شرقی – جنوبی کشور قرار دارد. بر این دامنه می توان آمارهای بسیار دیگری افزود که همه نشان از عدم تعادل در توسعه منطقه ای کشور دارد و ضرورت توسعه متوازن و نگاه آمایشی به پهنه سرزمین را صدچندان می کند. درواقع برنامه « آمایش سرزمین » بازتاب سرزمینی توسعه بلندمدت برای کشور است. نگرش آمایشی به ما کمک می کند تا بتوانیم از وسعت و پهنای سرزمین در راستای توسعه بلندمدت، متوازن و عادلانه بهره برداری کنیم. می توان این را به گونه دیگری نیز تعبیر کرد و گفت « آمایش سرزمین » یعنی دیدگاه راهبردی حاکمیت ملی بر پهنه سرزمین.

یاد آور می شود که توجه به برنامه ریزی منطقه ای و نوعی برنامه « آمایش سرزمین » در کشورمان بعد از جنگ جهانی دوم آغاز شد. با تأسیس شورای عالی اقتصاد، یکی از وظایف اساسی این شورا، بررسی و طرح نقشه های اقتصادی و ارائه طریق در اجرای آنها بود و این شورا کمیسیون ویژه ای را به وجود آورد که پیشنهادهایی را درباره اصلاح وضع کشاورزی و مسأله مهاجرت مطرح و تنظیم کرد. این روند در برنامه های عمرانی سال های پیش از انقلاب به اشکال و انحای مختلف پی گرفته شد تا پیروزی انقلاب.

پس از انقلاب اسلامی در سالهای اول تا سال ۱۳۶۱ تحول چندانی در برنامه ریزی منطقه ای ایران پدید نیامد و بیشتر تلاش ها در جهت سازماندهی مجدد سازمان های برنامه و بودجه استان ها و معاونت امور مناطق بود. این وضعیت تحت تأثیر شرایط فوق العاده کشور بواسطه تداوم جنگ به وجود آمد. پس از پایان جنگ و در برنامه اول توسعه توجه به بازسازی مناطق آسیب دیده اساس کار قرار گرفت. اما توجه خاصی به مبحث « آمایش سرزمین » صورت نگرفت. این غفلت در برنامه دوم توسعه پس از انقلاب نیز ادامه یافت. اما در دولت اصلاح طلب خاتمی سازمان مدیریت و برنامه ریزی به این نتیجه رسید که باید تغییر نگرشی در تدوین و اجرای برنامه های توسعه انجام بگیرد. از اینرو حوزه های فرابخشی تعریف شد و یکی از این حوزه ها بحث « آمایش سرزمین » بود.

رسیدن به چنین غایتی محصول این فکر بود که نمی شود برنامه های توسعه را بدون دید و پوشش سرزمینی به پیش برد. در این راستا یک فصل از برنامه سوم به نام توسعه و توازن منطقه ای سکه خورد. ازاینجا بحث نظام درآمد – هزینه استانی باب شد و مقرر گردید یکسری از وظایفی که دولت به عهده دارد به استان ها واگذار شود تا زمینه ساز کاهش تمرکزگرایی و حرکت به سمت اختیارات مناطق باشد. در این اثنا بود که ” نظریه پایه توسعه ملی ” یا ” دیدگاه بلندمدت توسعه کشور ” از منظر « آمایش سرزمین » طراحی و تبیین شد. پیگیری این خط نهایتاً مسئولان را بر آن داشت که مرکزی را تأسیس کنند تا به طور اختصاصی مسئول بحث و پیگیری « آمایش سرزمین » باشد. این مرکز به عنوان بخشی از مجموعه سازمان مدیریت با اسم « مرکز ملی آمایش سرزمین » راه اندازی شد. از فعالیت های این مرکز تهیه « سند ملی آمایش سرزمین » برای برنامه پنجم توسعه بود. همچنین در این مرکز فعالیت های منطقه ای و برنامه ریزی « آمایش سرزمین » پیگیری می شود و اینکه چگونه برای سرزمین برنامه ریزی شود تا بتوان استفاده مطلوبی از امکانات انسانی و طبیعی کشور به عمل آورد. این مرکز برای تمامی استان ها چارچوب تهیه برنامه های آمایش را فراهم آورده و در عین حال روی طرح های آمایش منطقه ای نیز برنامه ریزی هایی انجام داده است. همچنین طرح های توسعه محورهای جنوب، شرق و غرب کشور را در دست بررسی دارد. در این مسیر مطالعاتی انجام شده تا جایگاه ایران در دنیا از نظر موقعیت اقتصادی، ژئوپلتیک و ارتباطات مشخص شود. از این نظر می توان گفت: « سند ملی آمایش سرزمین » برنامه ای است که چگونگی رعایت عدالت سرزمینی و ایجاد تعادل های منطقه ای را مدنظر داشته و به توزیع فعالیت ها، نیروی انسانی و جمعیت توجه همه جانبه دارد.

دولت روحانی می تواند با استفاده از این مطالعات و ذخیره گرانبها و با توجه به مجموعه شرایط محیطی و محاطی که کشور با آن مواجه است، با بهنگام سازی « سند ملی آمایش سرزمین »، آنرا به عنوان برنامه در دستور کار دولت قرار دهد، و پس از طی مراحل قانونی، با اجرای آن مسیر تازه ای را بروی توسعه متوازن، عادلانه و پایدار کشور بگشاید.

منبع: نوروز