اعتدال در حوزه فرهنگی و اجتماعی

چکیده :اعتدال گرایی بر اخلاق و مدارا اصرار می ورزد. دولت تدبیر و امید »بر حاکمیت قانو ن، رعایت حقو ق و آزادی های همه شهروندان ،پاسخگویی به جامعه و به مدیریت علمی، تأکید خواهد داشت. ...

حمیدرضا جلایی پور:

اعتدال گرایی بر اخلاق و مدارا اصرار می ورزد. دولت تدبیر و امید »بر حاکمیت قانو ن، رعایت حقو ق و آزادی های همه شهروندان ،پاسخگویی به جامعه و به مدیریت علمی، تأکید خواهد داشت.

مردم تغییر، تحول و تعالی می خواهند. مردم می خواهند از فقر و تبعیض به دور باشند. مردم می خواهند حرمت و کرامت داشته باشند. مردم می خواهند در فضایی آزاد، معنوی و عقلانی زندگی کنند. پدران و مادران جامعه ما در پی آینده ای مطمئن برای فرزندانشان هستند. جوانان ما می خواهند فرصت شکوفایی و کار و ابتکار داشته باشند. [اعتدال گرایی] دوری از افراط و تفریط، توازن میان آرمان و واقعیت و ترجیح منافع ملی بر منافع حزبی و جناحی، اجماع ملی، قانون گرایی و بردباری در تعاملات سیاسی، فاصله گرفتن از تخیل و توهم و از .« [ تمرکز بر تفکر، برنامه، شفافیت و استفاده از تخص ص ها است.] سخنان حسن روحانی در آغاز ریاست جمهوری اش.

تابستان ۹۲ طرح بحث پس از یک دوره افراط گرایی در دولت نهم و دهم، پیروزی حسن روحانی نامزدی که از مشی و گفتمان اعتدا لگرایی دفاع می کرد را باید به فال نیک گرفت. انتظار می رود صاحبنظران با ارائه ارزیابی های روشنگرانه ی خود به غنا، شفافیت و سودمندی گفتمان اعتدال گرایی کمک کنند. این جستار در دو بخش مفهومی و تجربی تنظیم شده است. در بخش مفهومی ابتدا مراد خود را از مشی سیاسی اعتدالی روشن می کند و سپس نسبت مشی اعتدالی را با مشی افراطی گرایی،

مشی اصلا حطلبی و مشی محافظ ه کاری م ی سنجد. در بخش دوم ویژگی های سنخ مشی و گفتار اعتدالی حسن روحانی را انتزاع می کند و در پایان به فرصت ها و تهدیدها در برابر مشی اعتدالی در جامعه سیاسی ایران م یپردازد.

۱. توضیحی مفهومی مشی سیاسی اعتدالی

معانی و موارد کاربرد اعتدال گرایی (مانند اصلاح طلبی) در ادبیات جامعه شناسی و علم سیاست متنوع و نوعا مبهم است. بنابراین در هر (Moderation) بررسی لازم است مراد دقیق خود را از اعتدال گرایی روشن کنیم. در اینجا کوشش می کنم ویژگی های سنخ اعتدال گرایی را بر اساس متون پایه ی علوم سیاسی و جامعه شناسی سیاسی برشمارم. در عرصه سیاسی عموماً به کنشگرانی اعتدالی گفته می شود (در سطوح فردی و گروهی یا دولتی) که چند التزام و ویژگی دارند. و « سازش » اول اینکه کنشگر اعتدالی در عرصه سیاسی در آرزوی با آن ها پرهیز دارد. « درگیری » بین افراد و نیروها است و از « توافق»دوم ای نکه کنشگر اعتدالی برای تغییر ابعاد نامطلوب جامعه رویکرد اصلاح طلبی را بر رویکرد انقلابی ترجیح می دهد. سوم این که کنشگر اعتدالی معتقد است سرعت و میزان تغییرات به نهادهای بنیادی جامعه (مثل نهاد خانواده، نهاد مذهب، نهاد حکومت و نهاد بازار) آسیب بنیادی نرساند. همانطور که ملاحظه م یشود ویژگی های دوم و سوم از اقتضائات همان ویژگی اول است. چهارم ای ن که کنشگر « وفاق در میان خردمندا ن » اعتدالی درباره موضوعات مختلف به پایبند است. به این معنا اعتدال گرایی همان فرایند دسترسی به وفاق عادلانه و « قانون » و همچنین فرایندی است که این وفاق را به مدبرانه و در چارچوب اخلاق تبدیل می کند. البته « سیاست گذاریِ»این وفاق در شرایط متغیر تغییر می کند و به همین دلیل حرفه ای و حکمران « سیاست » اعتدال گرایان خود را نیازمند برای « سیاست » می دانند. در یک وضعیت آرمانی هدف نهایی ست » و « خواست دولت » اعتدال گرایان برقراری سازگاری میان است. به تعبیر دیگر اعتدال گرایان می کوشند خوشایند مردم را « مردم به خیر و مصلحت شان نزدیک کنند (بر خلاف پوپولیس ت ها که خوشایند مردم را از مصلحت و خیرشان دور م ی کنند و تمامیت خواهان و ناب گرایان مذهبی که اصلا به خوشایند مردم توجهی ندارند). پنجم این که کنشگر اعتدالی در برابر نظراتی که در دارد. « مدارا مدار » مقابل نظرات مورد وفاق قرار گرفته است موضعی به بیان دیگر در مشی اعتدال گرایی حاملان نظرات مخالف و اقلیت نباید آزار ببینند و با مدارا و عدالت محترم داشته م یشوند.

اعتدال گرایی و سایر مشی ها

مشی اعتدالی بیش از همه در برابر مشی افراطی قرار می گیرد. بر خلاف کنشگر اعتدال گرا، کنشگر افراطی درباره پیامدهای ناخوشایند و نامطلوب نظرات خود برای زندگی مردم نگرانی ندارد؛ در ایجاد سازگاری بین اهداف و وسایل رسیدن به اهداف هیچ دغدغه ای تحت عنوان رعایت اصول و چارچوب های رفتار ندارد (یعنی به این اصل که رفتارها باید با قانون و اخلاق (و حقوق بشر) سازگار باشد ، بی اعتنا است)؛ قصد کنترل و حتی حذف و نابودی رقیب و نظر او را دارد؛ و است. « بی مدارا » در برابر نظرات دیگر و دیگران مشی اعتدال گرایی با مشی اصلاح طلبی و مش ی محافظه کاریِ روشن اندیش همپوشانی دارد و سازگار است . کنشگر اصلا ح طلب نسبت به تبعیض ها و ابعاد نامطلوب جامعه جدید حساس است وقصد تغییر آن را دارد. اما او در این فرایند به دنبال تغییرات تدریجی،پیش بینی پذیر، مسالمت آمیز، قانون مدار و اخلاقی است و به دنبال تغییرات ناگهانی، سریع، خشونت آمیز و غیرعادلانه نیست. همان طور که ملاحظه می شود ویژگی های مشی اصلاحی با مشی اعتدالی هم پوشانی دارد و به همین دلیل تعدادی از صاحبنظران این دو مشی را از یک نوع محسوب می کنند. اگرچه به لحاظ قدمت ریشه های مشی اعتدالی در عرصه سیاس ی به دوره باستان باز م ی گردد و ریشه های مشی اصلاحی برای تغییر (در برابر تغییر انقلابی) به دوره روشنگری و تجربه تغییرات سیاسی-اجتماعی در جوامع مدرن باز می گردد. وسیع تر در نظر « عقلانیت » همچنین در اعتدال گرایی مفهوم گرفته می شود و فقط شامل عقلانیت علمی و ابزاری نیست و درباره بایدها و نبایدها (و مباحث اخلاقی و هنجاری) نیز بحث عقلانی می شود. اما در مشی اصلاح طلبی عقلانیت بیشتر حول و حوش عقلانیت علمی، کاربردی و ابزاری دور می زند. با این همه در آغاز قرن بیست و یکم و با رشد و نفوذ سرمشق عقلانیت انتقاد ی (و رئالیسم انتقادی) در اغلب حوزه های علوم انسانی (که در برگیرنده مفهوم وسیعی از عقلانیت علمی-تبیینی، علمی-تفسیری و ارزیابی های عقلانی- اخلاقی است) دیگر تمای ز گذاری بین مشی اعتدالی و اصلاحی بر اساس معیار عقلانیت اهمیت خود را از دست داده است و به یک معنا هم مشی اعتدال ی و هم مشی اصلاحی سرمشق های موسع عقلانی را جدی می گیرند.

مشی اعتدالی همچنین با مشی محافظه کاریِ روشن اندیش نیز سازگار است. مشی مح افظه کاری نسبت به پیامدهای تغییرات اجتماعی برای نهادهای بنیادی جامعه بدبین است. بنابراین، مهمترین خصیصه محافظه کاری دفاع از وضع و نهادهای مستقر جامعه است و محافظه کاری نسبت به تغییرات مدرن و امروزی بدبین است. اما محافظه کاران روشن اندیش روند تغییرات اجتماعی امروزی و مدرن را ناگزیر می دانند و مقاومت در برابر این تغییرات را برای ثبات و تداوم جامعه خطرناک می دانند. زیرا از نظر آن ها اندیشه ای که در برابر تغییرات اجتماعی مقاومت می کند می تواند جامعه را وارد دوره ای از بی ثباتی اساسی و انقلابی و غیر قابل پیش بینی کند. لذا خصیصه اصلی محافظه کاران روشن اندیش این است که تغییرات را می پذیرند تا ثبات جامعه حفظ شود (در قرن ۱۹ متفکر برجسته محافظه کاری روشن اندیش ادموند برک بود که به سلطنت طلبان فرانسوی انتقاد می کرد که به موقع زمینه را برای تغییرات اصلاحی نپذیرفتند و جامعه فرانسه را بر خلاف جامعه انگلیس مستعد وضعیت انقلابی کردند که امواج آن انقلاب دهه ها جامعه فرانسه را آرام ذاشت). لذا از آنجا که مشی اعتدالی همچون مشی محافظه کاری نواندیش به پیامدهای کنش ها و تغییرات توجه دارد با این نوع محافظه کاری هم سازگار است. به همین دلیل عده ای از صاحبنظران تبار مشی اعتدالی در دوران جدید را در همین تجربه محافظه کاران روشن اندیش (یا میانه رو) می دانند.به تعبیر دیگر م یتوان گفت اعتدال گرایان ترکیبی از اصلاح طلبان و محافظه کاران روشن اندیش اند. یا به زبان دیگر اعتدال گرایان حاصل ائتلاف محافظه کاران معتدل و اصلاح گرایان معتدل اند. در ادبیات گذار به دموکراسی و توسع هیافتگی بر اهمیت کبوترها (معتدل های بیرون و درون حاکمیت) در برابر بازها (افراط ی های درون و بیرون از حاکمیت) در تجربه های موفق گذار تاکید فراوانی شده است. کبوترها در واقع همان اعتدا لگرایان اند.

۲. توضیح تجربی گفتمان اعتدالی روحانی

اگر به گفتارها، برنامه و تبلیغات دولت روحانی در دو ماه گذشته توجه کنیم، به نظر می رسد در جامعه ایران در کنار گفتمان و مشی اصلاحی و اصول گرایی (محافظه کاری) شاهد شکل گیری گفتمان و مشی اعتدالی در عرصه دولت هستیم که اصلا ح طلبی معتدل و محافظه کاری معتدل سازگار است. با وارسی پاره ای گزاره های کلیدی در گفتارهای تبلیغاتی روحانی می توان ویژگی های زیر را برای مشی و گفتمان اعتدالی مد نظر او در نظر گرفت. – در گفتار او حرکت دولت در چارچوب همین قانون اساسی موجود ترسیم می شود و نیروهای جامعه مدنی هم به فعالیت در همین چارچوب فراخوانده می شوند.- در گفتار او علاوه بر قانون، بر اخلاق نیز ت اکید م ی شود. به تعبیر دیگر سیاست ورزی اعتدال گرایانه ی او در چارچوب قانون و اخلاق است.

– گفتار او توسع هگراست و خواهان توسعه پایدار و هم ه جانبه است و برای تحقق آن در ایران م ی خواهد از خرد جمعی ، شایسته سالاری و تخص صگرایی استفاده کند.- گزاره ها، جملات و گفتار او درباره توصیف و توضیح جامعه ایران و جهان کنونی است و می کوشد آن ها را عقلانی نشان دهد، ولی در این ارائه عقلانی سعی م یکند گفتاری سکولار را به کار نبندد.

– در گفتار او بر تعادل و سازگاری بخ شهای اساسی جامعه یا تعادل میان بخ شهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تأکید می شود.- در گفتارش بر خواست اکثریت تأکید می کند و در عین حال به خواست اقلیت احترام می گذارد، مردم را ذره وار و توده وار نمی پسندد و بلکه می خواهد آ نها در تشکل های صنفی و مدنی خود را سازمان دهند.

– بر خلاف گفتار اصلاحی در گفتار او تقدم بر اولویت توسعه اقتصادی نسبت به توسعه سیاسی است.

– در گفتار او فرهنگ حذف و خودی/غیرخودی کردن جامعه شنیده نمی شود و از ایران برای همه ایرانیا ن ، حتی آنها که در انتخابات رأی نداد هاند، دفاع می شود.

– در گفتار او با سیاسی و امنیتی کردن مباحث کارشناس ی،علمی و تخصصی مخالفت می شود.

– با مرد مسالاری دینی، همراهی می کند و می خواهد از اقتدارگرایی، تمامیت خواهی و توده گرایی پرهیز کند.

– در گفتار او افراط گرایی در اداره کشور به صراحت مذمت می شود.

– در گفتار او بر منافع ملی در برابر منافع باندی و شخصی تأکید می شود.

– در گفتار او بر تشن جزدایی در سیاست خارجی و بر دیپلماسی فعال به جای دشمن تراشی و تعامل سازنده با سازمان های منطقه ای و بین المللی تاکید م یشود.فرصت ها و تهدیدها گفتمان و مشی اعتدالی در جامعه سیاسی کنونی ایران با فرصت کم نظیری قرین شده است. جامعه سیاسی و جامعه ایران در هشت سال گذشته آسیب های اساسی از سیاست های افراطی دولت نهم و دهم در عرصه سیاست داخ لی و خارجی ، اقتص ادی، اجتماعی و فرهنگی دیده است (به مقاله چرایی تداوم دولت بحرا ن ساز نهم و دهم- قابل دسترسی در سایت نوروز – مراجعه کنید). این جامعه سیاسی هم اکنون تشنه جبران گذشته (با التزام به روش های اعتدالی و عقلانی) است. اصلاح طلبان و اصولگرایان میانه رو دو نیروی فعال جامعه سیاسی ایران با گفتمان و مشی اعتدالی سازگاری دارند و در جریان انتخابات ۹۲ نیز از حامیان اصلی نامزدی حسن روحانی بودند.

لذا همراهی اصلاح طلبان و اصول گرایان میان هرو با نامزد اعتدالی فقط یک انتخاب تاکتیکی انتخاباتی نبوده و ریشه در همپوشانی گفتمانی و فکری آن ها نیز دارد. در جامعه مدنی ایران در کنار گفتمان اصلاحی، فتمان مطالبه محور و تحول خواه نیز نفوذ دارد. اگرچه گفتمان تحول خواه با تمام ابعاد گفتمان اعتدالی همخوانی ندارد ولی از لحاظ مشی و کنشگری با مشی اعتدالی همراهی دارد. یکی از فرصت ها و پشتوان ههای بی بدیل گفتمان اعتدالی در آینده همین وضعیت مساعد جامعه تشنه به اعتدال و نیروهای سیاسی- اجتماعی است که به لحاظ گفتمانی با اعتدا لگرایی همراه هستند. از این رو یکی از حساسیت های مهم دولت روحانی باید این باشد که مشکلات جامعه و اداره آن نباید باعث شود که این دولت از گفتمان تبلیغی که با استفاده از آن با مردم صحبت کرده است فاصله بگیرد و وعده های خود را فراموش کند و گفتمانش برای مردم به کلیش ه های گفتاری بی خاصیت تبدیل شود.

در کنار فرصت فوق یکی از مؤلف ه هایی که در آینده مشی و گفتمان اعتدالی را با تهدید روبرو می کند، عملکرد افراط گرایان است.

در تمام جوامع نیروهای افراطی حضور دارند اما معمولا جز در موارد و حکومت « هسته اصلی قدرت » نادر نیروهای افراط گرا نمی توانند بر مسلط شوند. در شرایطی که نیروهای افراط گرا در هشت سال گذشته توانسته بودند از رانت های ویژه هسته قدرت تغذیه کنند باید دید در برابر دولت اعتدالی چه می کنند. در انتخابات ۹۲ افراط گرایان خود را پیروز انتخابات می دانستند اما جامعه سیاسی ایران (خصوصا با ائتلاف نانوشته اصلاح طلبان، اصول گرایان میانه رو و همراهی مردم ناراضی) آن ها را در این انتخابات غافلگیر کرد (به مقاله تبیین جنبش انتخاباتی ۹۲ ، قابل دسترسی در سایت نوروز، مراجعه کنید). چه بسا اگر افراط گرایان فکر م یکردند روحانی می تواند پیروز انتخابات شود از رد صلاحیت او مثل هاشمی رفسنجانی حمایت م یکردند. اگر چنانچه افراط گرایان پس از این شکست به درون جامعه برگردند و به ساماندهی خود بر اساس پایگاه اجتماعی شان بپردازند، در اجرای برنامه ها و وعده های دولت اعتدال گرا مشکلی اساسی پیش نمی آید.

ولی اگر این نیرو بخواهد مثل هشت سال دوره اصلاحات با استفاده از رانت های هسته اصلی قدرت در حکومت یا رانت هایی که در دولت نهم و دهم ذخیره کرده اند به کارشکنی علیه دولت اعتدال بپرازد به مهمترین تهدید تبدیل می شود. زیرا تنها سرمایه دولت اعتدال همچون دولت اصلاحات، امید و حمایت مردم و جامعه س یاسی و مدنی است. با تداوم کارشکنی افراط گرایان مردم ناامید م ی شوند و دوباره بستر جامعه برای ب یثباتی و تود هگرایی فراهم می شود.

مهمترین وظیفه ای که دولت اعتدالی دارد این است که با تعامل سازنده با هسته اصلی قدرت و تعامل سازنده با افکار عمومی جامعه ،عرصه را برای افراط گرایان تنگ کند و از اشتلم های تبلیغاتی آ ن ها نهراسد. متاسفانه این بار اگر افراط گرایان بتوانند علیه دولت اعتدالی کارشکنی کنند فقط به گفتمان و مشی اعتدالی ضربه نمی زنند، بلکه دوباره جامعه ایران را وارد دوره ای از بی ثباتی ساختاری می کنند که چنین وضعیتی افق تاریک و ترسناکی دارد.

منبع: فصل اعتدال