همه می‌خواهند رییس‌جمهوری شوند

چکیده :یکی از معانی نمادین حضور گسترده شهروندان عادی برای ثبت‌نام در انتخابات ریاست‌جمهوری، شکل‌گیری این احساس در جامعه است که قدرت در بین افراد و خانواده‌هایی خاص می‌چرخد و امکان «تداول قدرت» وجود ندارد. تمرکز قدرت، ثروت و منزلت در بین گروه‌هایی خاص و فقدان تحرک یا ایجاد انسداد اجتماعی می‌تواند به کاهش انسجام اجتماعی و در نتیجه شکنندگی نظام منجر شود. ...

بهروز گرانپایه

خیل گسترده‌ای از اقشار مختلف اجتماعی برای ثبت‌نام در انتخابات ریاست‌جمهوری به وزارت کشور هجوم برده‌اند. با آن‌که عموما می‌دانند هیچ شانس و امکانی برای تایید صلاحیت ندارند، حضور آن‌ها به چه معناست؟ انگیزه‌های متفاوتی برای این افراد می‌توان برشمرد، با این حال، از دو منظر می‌توان به این موضوع نگریست: ۱- وجه نمادین، ۲- وجه واقعی.

در توضیح وجه نمادین باید از اصطلاح «تحرک اجتماعی» یا «Social Mobility» کمک بگیریم. تحرک اجتماعی، اصطلاحی در جامعه‌شناسی است که به حرکت افراد و گروه‌ها بین موقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف اطلاق می‌شود. تحرک عمودی به معنای حرکت به بالا یا پایین نردبان اجتماعی و اقتصادی است. افرادی که دارایی، درآمد یا پایگاه اجتماعی بالاتری کسب می‌کنند، دارای تحرک صعودی هستند، اما کسانی که درآمد و پایگاه خود را از دست می‌دهند دارای حرکت نزولی می‌شوند.

میزان تحرک عمودی در جامعه یکی از عمده‌ترین شاخص‌های توسعه انسانی است. هر‌چقدر که میزان تحرک عمودی بیش‌تر باشد، بیان‌گر این است که افرادی که در قشرهای پایین‌تر متولد می‌شوند می‌توانند موقعیت اجتماعی خود را تغییر دهند. تغییر موقعیت اجتماعی، نشان‌دهنده فضای باز جامعه‌ است. در جوامعی که معیارهای انتسابی در بهره‌مندی از منابع و فرصت‌ها بر معیارهای اکتسابی غلبه دارند، راه ارتقا و تحرک صعودی برای افراد بسته می‌شود و زمینه برای ایجاد انسداد اجتماعی به وجود می‌آید. حضور افراد از گروه‌های مختلف اجتماعی برای نامزدی در انتخابات ریاست‌جمهوری را به لحاظ نمادین می‌توان در وهله اول بروز نوعی تمایل به تحرک اجتماعی و به تعبیر دیگر نوعی انتقاد و اعتراض به فقدان زمینه‌های لازم برای ارتقای موقعیت اجتماعی شهروندان ایرانی دانست. اگر در جامعه، افراد به‌رغم شایستگی‌های علمی و تجربی قادر نباشند از موقعیت‌های بالاتر اداری، سیاسی یا اجتماعی برخوردار شوند و در مسیر رشد و پیشرفت خود، موانع و محدودیت‌های سلیقه‌ای و غیرقانونی ببینند، درواقع با جامعه و نظام بسته‌ روبه‌رو هستیم که امکان تحرک اجتماعی را برای همه شهروندان و گروه‌های اجتماعی از بین برده و چرخش قدرت را در حلقه بسته و محدودی قرار داده‌ است.

یکی از معانی نمادین حضور گسترده شهروندان عادی برای ثبت‌نام در انتخابات ریاست‌جمهوری، شکل‌گیری این احساس در جامعه است که قدرت در بین افراد و خانواده‌هایی خاص می‌چرخد و امکان «تداول قدرت» وجود ندارد. تمرکز قدرت، ثروت و منزلت در بین گروه‌هایی خاص و فقدان تحرک یا ایجاد انسداد اجتماعی می‌تواند به کاهش انسجام اجتماعی و در نتیجه شکنندگی نظام منجر شود.

در بین خیل بی‌شمار ثبت‌نام‌کنندگان- به جز آن‌ها که دچار اختلال روانی و شخصیتی هستند- حضور افرادی را شاهدیم که از سطح تحصیلی بالایی نیز برخوردارند و قصد و نیت خود از نامزدی را حل مسائل و معضلاتی برمی‌شمرند که کشور با آن‌ها روبه‌رو است. سهل و ساده‌بودن شرایط نامزدی برای منصب ریاست‌جمهوری در ایران را اگر از این منظر- یعنی امکان تحرک اجتماعی- بنگریم، می‌توان گفت قانونی بسیار مردمی و دموکراتیک محسوب می‌شود و به همه شهروندان کشور این حق و فرصت را می‌دهد تا به بالاترین موقعیت و مسئولیت اجرایی در کشور دست ‌یابند.

اما چنان‌که می‌دانیم این امر فقط جنبه‌ای نمادین دارد و در واقعیت، موضوع به‌گونه دیگری پیش می‌رود. از وجه واقعی که موضوع را بررسی کنیم، می‌بینیم که در ایران صرفا ثبت‌نام برای نامزدی ریاست‌جمهوری برای همه آزاد است، اما تایید صلاحیت افراد بر‌عهده شورای نگهبان است. در این‌جا البته قصدمان پرداختن به این جنبه و محدودیت‌هایی نیست که احتمال اعمال سلیقه‌های شخصی، سیاسی و ایدئولوژیک در بررسی صلاحیت‌ها، بر حقوق ملت ایجاد می‌کند و امکان حضور همه گرایش‌ها و جریان‌های فکری و سیاسی در انتخابات را مانع می‌شود. بلکه موضوع، ضرورت اصلاح قانون و تعیین شرط دیگری است که مرحله ثبت‌نام برای انتخابات ریاست‌جمهوری را به وضعیت متعادل و معقولی سوق دهد.

در قوانین اساسی و عادی همه کشورهای دارای مناصب انتخاباتی، شرایط و ضوابطی برای انتخاب‌شوندگان در انتخابات مختلف مقرر شده است که البته به اقتضای نظام سیاسی حاکم، عوامل سیاسی و اجتماعی و نیز به تناسب اهمیت و جایگاه منصب انتخاباتی مورد نظر، مصادیق آن‌ها تا حدودی با هم متفاوت است. بدیهی است که دامنه و موضوع‌های مربوط به انتخابات به طور کلی از نظام سیاسی حاکم، عوامل اجتماعی و فرهنگی هر جامعه متاثر می‌شود. هر‌چند مسائل اساسی در همه‌جا یکسان است، ولی زمینه‌های سیاسی‌-‌اجتماعی هر جامعه ماهیت این مسائل را تعیین می‌کنند.

شرایط انتخاب‌شوندگان برای انتخابات ریاست‌جمهوری در بیشتر کشورها به ویژگی‌های شخصی معطوف‌است. در قانون اساسی ایران و در اصل ۱۱۵ آمده است: «رییس‌جمهوری باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشند انتخاب شود: ایرانی‌الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن‌نیت، امانت و تقوا، مومن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی یاران و مذهب رسمی کشور.» وقتی ویژگی‌ها و شرایط ضروری در این حد باشد، طبیعی است که بسیاری از شهروندان خود را حائز شرایط می‌دانند و حتی اگر انگیزه این باشد که تصویری از وی برای دقایقی در بعضی رسانه‌ها انتشار یابد، شرط‌بندی کرده باشد، اختلال شخصیتی داشته باشد یا به دنبال اعاده حیثیت یا سهم‌خواهی از قدرت بوده باشد، آستین‌ها را بالا بزند، خود را بیاراید و تنها یا در معیت دوستان برای ثبت‌نام به وزارت کشور قدم بگذارد. در بعضی از کشورها برای عقلانی‌تر‌کردن مرحله ثبت‌نام شرط دیگری را برای انتخاب‌شوندگان لحاظ کرده‌اند. معرفی‌شدن از جانب احزاب رسمی و قانونی که موید برخورداری از میزانی مقبولیت اجتماعی است (نمونه آمریکا) یا مشروط‌کردن امکان ثبت‌نام به ارائه امضا ۵۰۰‌نفر از اعضای پارلمان یا شهردارهای مناطق مختلف کشور (مورد فرانسه)، شرط اولیه‌ای است که نامزدها را از صافی «حدّی از عقلانیت» و «میزانی از مقبولیت» می‌گذراند.

هرچند مجلس در طرح اصلاح قانون انتخابات کوشید تا برای این مسئله راهکاری پیدا کند اما به نظر می‌رسید تلاش نمایندگان بیشتر و عمدتا معطوف به وضع شرایطی بود تا زمینه حضور رقبای سیاسی در مقطع کنونی از بین برود. قانون باید به‌گونه‌ای اصلاح شود تا اولا حق ملت ضایع نشود و همه جریان‌های سیاسی‌اجتماعی در چارچوب قانون امکان معرفی نامزد داشته باشند امری که مشارکت حداکثری را تضمین می‌کند و ثانیا بستر خردمندانه‌تری در مرحله ثبت‌نام برقرار شود.

منبع: روزنامه بهار