یک نظر سنجی و این همه ماجرا

چکیده :هر دو گروه موافق و مخالف، دقت و اعتبار یک نظرسنجی را براساس نزدیکی با نظرات خود می‌سنجند. زمانی که یافته‌های یک نظرسنجی با تمایلات و گرایش‌های آنان سازگار باشد، نظرسنجی را دقیق و علمی می‌دانند و زمانی که با برداشت‌های آنان متفاوت باشد، در صحت نظرسنجی تردید می‌کنند. اگر نتایج نظرسنجی، قضاوت آنان را تایید کند، آن را علمی و نظرسنجی «خوب» می‌دانند و اگر نظرسنجی، تصورات و تحلیل‌های آنان را تایید نکرد، آن را نشانه‌ای از عدم دقت و بی‌اعتباری نظرسنجی‌ می‌دانند....

محسن گودرزی

اخیرا انتشار یک نظرسنجی از سوی موسسه گالوپ، مباحث مخالف و موافقی را برانگیخته است. در این نوشته قصد ندارم به یافته‌های نظرسنجی بپردازم و درباره میزان صحت و اعتبار آن قضاوت کنم، بلکه می‌خواهم نخست به شیوه مواجهه غیرتخصصی به یافته‌های نظرسنجی بپردازم و بعد به معیارهایی اشاره کنم که برای ارزیابی و تفسیر نتایج یک نظرسنجی لازم است.

پیش از هر چیز باید دو سطح را از هم متمایز کرد، یکی ملاحظات و معیارهای روش‌شناختی است که «دقت» یافته‌های یک نظرسنجی را تضمین می‌کند و دیگری «اعتبار» تفسیر یافته‌هاست. تمایز نگذاشتن میان این دو سطح به درک نادرست از یافته‌های یک نظرسنجی می‌انجامد. افرادی که معمولا با شیوه‌های انجام یک نظرسنجی آشنایی کمتری دارند، بیشتر از دیگران در‌باره دقت و صحت آن اظهارنظر می‌کنند. مبنای این اظهارات نیز تصورات شخصی خودشان از شرایط اجتماعی است.

هر دو گروه موافق و مخالف، دقت و اعتبار یک نظرسنجی را براساس نزدیکی با نظرات خود می‌سنجند. زمانی که یافته‌های یک نظرسنجی با تمایلات و گرایش‌های آنان سازگار باشد، نظرسنجی را دقیق و علمی می‌دانند و زمانی که با برداشت‌های آنان متفاوت باشد، در صحت نظرسنجی تردید می‌کنند. اگر نتایج نظرسنجی، قضاوت آنان را تایید کند، آن را علمی و نظرسنجی «خوب» می‌دانند و اگر نظرسنجی، تصورات و تحلیل‌های آنان را تایید نکرد، آن را نشانه‌ای از عدم دقت و بی‌اعتباری نظرسنجی‌ می‌دانند.

این نحوه واکنش، اساسا نقض غرض است. وقتی می‌توان یافته‌های یک نظرسنجی را بازتاب نظرات مردم دانست که از نظرات مردم آگاهی داشته باشیم. اگر نظرات مردم را می‌دانیم، دیگر چه ضرورتی برای انجام نظرسنجی مجدد است؟ این نگرش غیرعلمی به نظرسنجی، گویی واقعیت را از پیش می‌داند و با انجام نظرسنجی در پی شناخت افکار عمومی نیست بلکه در جست‌و‌جوی تاییدیه است. اگر نظرات مردم را نمی‌دانیم، چگونه می‌توانیم مدعی شویم که نظرسنجی، نظرات واقعی مردم را نشان نمی‌دهد؟ راه پی‌بردن به «دقت» یک نظرسنجی از طریق یافته‌های آن نیست، بلکه ارزیابی معیارهای روش‌شناختی است.

با بررسی معیارهای روش‌شناختی می‌توان به میزان خطای راه‌یافته به یک نظرسنجی پرداخت. به چند نمونه که می‌تواند به فهم بهتر یافته‌های یک نظرسنجی کمک کند، می‌پردازم:

۱-گزارش تفصیلی از این نظرسنجی ندیده‌ام و فقط از برخی یافته‌های آن به صورت کلی و از طریق رسانه‌ها اطلاع یافتم. زبان رسانه با زبان فنی نظرسنجی متفاوت است. رسانه‌ برای جذابیت و ‌فهمیدنی‌کردن موضوعات، زبانی را به کار می‌گیرد که گاهی با زبان فنی سوالات (و به تعبیر تخصصی‌تر گویه‌ها) متفاوت است؛ مثلا موافقت یا مخالفت با یک گویه را موافقت یا مخالفت با یک سیاست می‌داند. این زبان، معنایی فراتر از معنای یک گویه را به آن تحمیل می‌کند.

۲-وجه دیگری از ارزیابی ناظر به شیوه نمونه‌گیری است. نمونه انتخاب‌شده چه نوع جامعه آماری را نمایندگی می‌کند؟ تا زمانی که خصوصیات نمونه و شیوه نمونه‌گیری روشن نباشند، نمی‌توان گفت نمونه معرف چه جامعه‌ای است؟ به بیان ساده‌تر، آیا نتایج به‌دست‌آمده از نمونه فقط در خود همین جمعیت معتبر است یا این نمونه‌ را می‌توان به مردم ایران یا ساکنان مناطق شهری یا شهر تهران تعمیم داد؟

۳-دسترسی به تلفن در گروه‌های اجتماعی به یک اندازه نیست و لذا احتمال انتخاب افراد نمونه مساوی نیست. در این صورت، مثلا افراد با دسترسی به تلفن یا چند خط تلفن، شانس بیشتری برای انتخاب‌شدن دارند در حالی که احتمال انتخاب افرادی که به تلفن دسترسی ندارند کم است. این نکته بر معرف‌بودن نمونه و تعمیم آن اثر می‌گذارد.

۴- بعد از تماس تلفنی، نحوه انتخاب فرد پاسخگو اهمیت دارد. اگر فرد پاسخگو همان فردی است که نخستین‌بار به تلفن پاسخ می‌دهد، احتمالا خطای سیستماتیک دیگری روی داده است؛ زیرا شانس انتخاب اعضای خانوار به صورت مساوی نبوده است. ساعت تماس نیز مهم است. اگر تماس در ساعات کاری باشد، احتمال افزایش سهم زنان خانه‌دار یا افراد با اقتصاد غیرفعال در آن افزایش می‌یابد.

۵-در هر نظرسنجی، فرد مصاحبه‌کننده، خود و اهداف طرح را معرفی می‌کند. هدف معرفی، ایجاد اعتماد و رغبت برای مشارکت در نظرسنجی و پاسخ‌دادن به سوالات است. اهمیت این معرفی در نظرسنجی تلفنی بیشتر از نظرسنجی‌های مبتنی بر مصاحبه رو در رو است؛ زیرا فرد پاسخگو اطلاعات کافی و ابزار مناسبی برای پی‌بردن به هویت پرسشگر و شناخت اهداف نظرسنجی را ندارد. اگر متن این معرفی که بیان آن در گزارش نظرسنجی معمول است ارائه شود، تا حدی می‌توان به تصورات پاسخگو از پرسشگر و اهداف طرح رسید.

۶- از دیگر نکات مهم در گزارش نظرسنجی، میزان امتناع از پاسخ یا سوالات بدون پاسخ است. در هر نظرسنجی، معمولا عده‌ای از همکاری‌کردن امتناع می‌کنند و به سوالات پاسخ نمی‌دهند؛ مثلا در نظرسنجی‌هایی که در شهر تهران انجام می‌شوند، تمایل به همکاری در مناطق فقیرنشین بیشتر است و هرچه به مناطق با اقتصاد بالا نزدیک می‌شویم، میزان همکاری کمتر می‌شود.

روش معمول در ارزیابی نتایج یک نظرسنجی، مقایسه خصوصیات افرادی است که به پرسشنامه پاسخ داده‌اند و افرادی که از همکاری امتناع کرده‌اند. فرض کنید میزان امتناع در بین افراد تحصیلکرده بیشتر باشد، در این صورت، نظرات افراد کمتر تحصیلکرده، سهم و وزن بیشتری پیدا می‌کنند. جدا از تفسیر دلایل امتناع، تعمیم‌یافته‌ها نیز با خطا همراه است. درباره این نظرسنجی هم پاسخ به این سوال مهم است که کسانی که همکاری کرده‌اند از نظر وضعیت سواد، یا سن یا جنسیت چه تفاوتی با افرادی که همکاری نکرده‌اند، دارند؟ اگر تفاوت بین این دو گروه از نظر آماری معنادار باشد، خطایی سیستماتیک روی داده است و تفسیر یافته‌ها باید بر در‌نظر‌گرفتن این خطا انجام شود.

مواردی از این دست نشان می‌دهند نظرات سنجیده‌شده تا چه حد معرف چه گروهی از افراد جامعه است. بحث بر سر دقت نظرات ابرازشده نیست، بلکه بحث بر سر امکان تعمیم یافته‌ها از نمونه به جامعه آماری است. خطا منحصرا در فرآیند تولید داده اتفاق نمی‌افتد، بخش مهمی از خطا در تفسیر یافته‌ها روی می‌دهد. احتمال دارد از داده‌هایی درست، تفسیرهای «نامعتبر» ارائه شود. نگاه‌های غیرحرفه‌ای که اغلب با گرایش‌های سیاسی آمیخته شده است، تفسیرهایی نادرست را بر یافته‌هایی درست تحمیل می‌کنند.

سرانجام این‌که یک نظرسنجی گروهی را به شوق می‌آورد و گروهی را عصبانی می‌کند. این هیجانات بیشتر گریبان کسانی را می‌گیرد که فکر می‌کنند با نظرسنجی می‌توان فریاد «مرده باد زنده باد» سر داد. اگر موسسات نظرسنجی مستقل خصوصی وجود داشتند، این همه تفسیر بر یک نظرسنجی تلفنی از راه دور، بار نمی‌شد و فرهنگ واکنش نسبت به یافته‌های آن هم چیزی متمایز از هواداری تیم‌های ورزشی می‌شد.

منبع: روزنامه بهار