اخلاق نبوی مبتنی بر صداقت است

چکیده :‏ کساني که نهضتي را انجام مي‌دهند و مردم را دعوت به ‏پيروي مي‌کنند چند راه براي هدايت مردم ارائه ‏مي‌کنند. يک راه اين است که مرامنامه و ‏مانيفست‌شان را ارائه مي‌کنند؛ همانند قرآن که در آن، ‏کلام خدا به‌صورت وحي توسط نبي به مردم ارائه شد. ‏اين متن قابل تفسير است و قرائت‌هاي مختلفي را مي‌توان ‏از آن ارائه کرد، اما در کنار آن چيز ديگري وجود ‏دارد و آن اينکه رهبران موفق، حرکت‌هاي اصلاحي را از ‏طريق تجسم مانيفست‌شان ارائه مي‌کنند؛ افرادي که نمونه ‏کامل عمل به آن کتاب و مانيفست هستند و مي‌توان ‏ايشان را مصداق عيني آن مرامنامه خواند.‏...

مصطفی محقق داماد

در قرآن کریم برای شخصیت پیامبر اکرم(ص) چندین ‏عنوان به کار رفته است که برخی از این عنوان‌ها به ‏مساله اخلاق سیاسی نبوی ارتباط می‌یابد. یکی از ‏عناوینی که در قرآن کریم برای حضرت رسول(ص) به کار ‏رفته، لقب «اسوه» است. خداوند می‌فرماید که ‏مسلمانان، پیامبر برای شما الگوست. پیامبر(ص) سرمشق ‏زیبا و الگوی زیبایی برای شما است که باید آن را ‏سرمشق خود قرار دهید. عنوان دیگر «شاهد» است. برخی ‏تصور می‌کنند شاهد برای روز قیامت است در حالی که ‏شاهد با شهید تفاوت دارد‎.‎ شهیدی که در قرآن آمده به ‏معنای شهادت‌دهنده در روز قیامت است، در حالی که ‏شاهد به معنای الگو و سرمشق است.‏

‏ کسانی که نهضتی را انجام می‌دهند و مردم را دعوت به ‏پیروی می‌کنند چند راه برای هدایت مردم ارائه ‏می‌کنند. یک راه این است که مرامنامه و ‏مانیفست‌شان را ارائه می‌کنند؛ همانند قرآن که در آن، ‏کلام خدا به‌صورت وحی توسط نبی به مردم ارائه شد. ‏این متن قابل تفسیر است و قرائت‌های مختلفی را می‌توان ‏از آن ارائه کرد، اما در کنار آن چیز دیگری وجود ‏دارد و آن اینکه رهبران موفق، حرکت‌های اصلاحی را از ‏طریق تجسم مانیفست‌شان ارائه می‌کنند؛ افرادی که نمونه ‏کامل عمل به آن کتاب و مانیفست هستند و می‌توان ‏ایشان را مصداق عینی آن مرامنامه خواند.‏

مصداق عینی یعنی اگر کسی بخواهد به این دستورات ‏عمل کند تا ببیند چگونه نتایجی به دست می‌آید این ‏شخص نمونه این نتایج است. پرسشی که ممکن است پدید ‏آید این است که قرآن از چه جهت و به چه مناسبتی ‏پیامبر(ص) را نمونه عینی معرفی کرده است؟ قرآن ‏مجموعه‌یی متشکل از چندین بخش است. یک بخش آن به ‏جهان‌بینی و دستورات عملی اختصاص دارد. اما قسمت ‏مهم دیگر که به نحو بسیار زیبا و هنری ارائه شده بحث ‏دستورات عملی تربیتی است که موجب رشد بشر می‌شود. ‏ما این نمونه را در دستورات عملی و اخلاقی خود ‏پیامبر(ص) می‌بینیم. خداوند به پیامبر(ص) می‌فرماید که ‏تو دارای جنبه‌ها و سیرت‌ها و کردارهای عظیم هستی. ‏با توجه به این آیه معجزه دیگری غیر از خود قرآن ‏که بر پیامبر(ص) نازل شده، یعنی معجزه اخلاق ‏پیامبر(ص) را هم ما شاهد هستیم‎.‎

قرآن در مورد اخلاق پیامبر(ص) واژه «عظیم» را به کار ‏می‌برد. اما وقتی به ریشه این لغت مراجعه می‌کنیم ‏این است که اخلاق پیامبر، القا‌شده از سوی خداوند ‏است. من معتقدم عظمت اخلاق پیامبر(ص) در اخلاق سیاسی ‏ایشان است. اولا سیاست در اینجا به معنای عام کلمه ‏است. امروزه در دنیای سیاست عده‌یی می‌گویند آیا ‏معیارهای فضیلت برای اخلاق فردی می‌تواند در مدیریت ‏نقش داشته باشد؟ اینکه دروغ بد است، آیا امکان ‏دارد که مدیر سیاسی یک جامعه دروغ نگوید؟ خدعه بد ‏است؛ می‌تواند یک شخص، مدیر جامعه باشد اما خدعه ‏نکند؟ عده‌یی گفته‌اند چون این عمل ممکن نیست، بیاییم ‏اخلاق دیگری ارائه کنیم به نام اخلاق سیاسی. مدیر ‏سیاسی خوب کسی نیست که دروغ نگوید بلکه کسی است که ‏لازم باشد دروغ بگوید‎.‎‏ می‌گویند دروغ برای فرد عادی ‏بد است اما فرد سیاسی می‌تواند دروغ بگوید‎.‎

اما اینجا مشکلی پدید می آید و آن این است که ‏کسی که مدیر سیاسی باشد و دروغ بگوید بحران سیاسی ‏در جامعه ایجاد می‌کند و کسی که دروغ را ترویج ‏می‌کند باعث می‌شود که مردم هم اخلاق فردی‌شان را از ‏دست بدهند. ما دو گونه اخلاق نداریم؛ همان‌طور که معنا ‏ندارد کسی بگوید که بیماری یک فرد عادی در جامعه ‏با بیماری کسی که زعامت جامعه‌یی را برعهده دارد، ‏فرق می‌کند. از نظر پزشکی هر دو بیماری است و ‏این‌گونه فکر کردن در حد شوخی است‎.‎

به نظر من قواعد اخلاقی مانند قواعد ریاضی است. کسی ‏می‌تواند بگوید ریاضیات در زمان افلاطون با زمان ‏اکنون متفاوت است؟ قواعد اخلاقی بایدها و نبایدهای ‏حکمت عملی است. حکمت عملی مقتضای عقل بشری است. ‏بشر از آن جهت که بشر است برخی قواعد اخلاقی را درک ‏می‌کند و زمان در این مورد هیچ تاثیری ندارد. ‏بنابراین ما باید از نظر تحقیقاتی بحث کنیم که آیا ‏پیامبر(ص) که اخلاقش در حد عظیم بود و الگوی کامل در ‏جامعه بود آیا می‌تواند ارزش‌های اخلاقی را وقتی که ‏در راس قدرتی بزرگ است مورد توجه قرار ندهد؟ از ‏نظر تاریخی ثابت شده است که پیامبر در طول زندگی‌اش ‏حاضر نشد حتی یک بار بر خلاف اخلاق عمل کند و آنچه ‏امروزه سیاستمداران می‌گویند که «دروغ مصلحت‌آمیز به ‏ز راست فتنه‌انگیز» اصلا در نظر ایشان مطرح نبوده ‏است؛ بنابراین به نظر من پیامبر(ص) با این اقدام ‏می‌خواسته اثبات کند که «دروغ مصلحت‌آمیز به ز راست» ‏نیست. دروغ هیچ وقت مورد تایید نیست؛ حتی در ‏سیاست. شاید برخی بگویند این حرف قابل مناقشه است ‏اما به اعتقاد من دروغ مصلحت‌آمیز تحت هر شرایطی ‏درست نیست‎ .‎ادعای پیامبر(ص) و تربیت‌شدگان کامل ایشان ‏این بوده که چه در زمان گوشه‌نشینی در خانه و چه در ‏زمان در راس قدرت قرار گرفتن همان اخلاق را رعایت ‏کرده‌اند. اگر در جنگ صفین علی(ع) آب را بر دشمن ‏می‌بست قطعا پیروز بود اما این کار را خلاف فتوت ‏می‌دید. شاید از نظر استراتژی جنگی این کار درست بود ‏اما خلاف اخلاق نبوی بود. امروزه صحبت از حقوق ‏بشر‌دوستانه می‌شود که بنیانش در همین مسائل است. ‏ادعای قرآن و نمونه عملی آن -رسول‌الله(ص)- می‌خواهد ‏بگوید اخلاق سیاسی همان ارزش‌هایی را دارد که اخلاق ‏فردی دارد؛ نمی‌شود شما به‌عنوان یک فرد به برخی ‏معیارهای اخلاقی پایبند باشید و وقتی که در راس ‏قدرت قرار می‌گیرید آن اخلاق را کنار بگذارید‎.‎

خاتم انبیا(ص) یعنی کسی که آمده جمع بین ارشاد و ‏مدیریت قدرت کرده، این است که در مدیریت قدرت ‏می‌توان دستورات اخلاقی به مردم داد و عمل کرد. ‏ادعای پیامبر(ص) یک نظر است و یک عمل. از همین کتاب ‏مقدس اسلام، اشعریون جبر و معتزله اعتزال را برداشت ‏کردند. در همین کتاب مقدس در تمام مکاتب مختلف فقهی، ‏از صفر تا بی‌نهایت قرائت وجود دارد و این متن لفظی ‏است. اما در قرآن یک میزان هست و میزان، همین حکمت ‏عملی است که بعد اخلاقی آن در پیامبر(ص) مجسم شده ‏است. من معتقدم تنها مکتبی که این را جاودان ‏می‌داند و معتقد است تا ابد جاودان است مکتب تشیع ‏است‎. ‎ادعای قرآن و پیامبر(ص) است که تمام وعده‌ها پس از ‏اینکه به قدرت رسیدید باید اعمال شود؛ در غیر این ‏صورت کار غیراخلاقی کرده‌اید. اگر کسی کاندیدای ‏ریاست‌جمهوری شود و صدها وعده به مردم بدهد اما پس ‏از اینکه به قدرت رسید تمام آن را فراموش کند این ‏کار غیر از اخلاق سیاسی است. ادعای قرآن این است که ‏شما بایستی هنگامی که در راس قدرت قرار می‌گیرید، ‏اخلاق‌های فردی را فراموش نکنید و به آن اخلاق‌ها با ‏یک معیار نگاه کنید؛ مانند پیامبر شدن که بسیار کار ‏سختی است اما باید تمام تلاش‌تان را بکنید تا ‏نزدیک‌ترین فرد به پیامبر باشید. ما معتقدیم که ممکن ‏است خطا کنیم پس باید خود را نزدیک‌تر به اخلاق کنیم ‏تا درصد این خطا پایین باشد‎.‎

میزان را نیز آن‌طوری که پیامبر‌اکرم(ص) بودند باید ‏دانست. پیامبر واقعیت را همان‌گونه که بود با مردم ‏طرح می‌کرد؛ چیزی را از مردم پنهان نمی‌کرد‎.‎ ادعای ‏پیامبر اسلام و قرآن این است، که حق را بگو حتی اگر ‏به قیمت جانت تمام شود. اگر این ادعا از بین برود، ‏خاتمیت پیامبر هم از بین می‌رود؛ و این یعنی ‏دست‌برداشتن از هدایت‌های نبوی. اگر کسی به این ادعا ‏عمل کند سعادتمند می‌شود و اگر مدیر جامعه به این ‏جمله عمل کند آن جامعه پیروز و موفق خواهد بود. در ‏این جمله رابطه بین مقدم و تالی، رابطه ضرورت است؛ ‏پس این گزاره جاودان است؛ مانند مثلث که سه زاویه ‏دارد. مجموع زوایای مثلث سه تا بیشتر نیست و این ‏اختصاص به زمان گذشته و حال و آینده ندارد. در تمام ‏دوران تاریخ اگر جامعه‌ای به این دستورات عمل کند ‏سعادتمند خواهد بود‎.‎ما همیشه راستگویی را تجربه ‏نکردیم؛ اگر تجربه کرده بودیم و متضرر می‌شدیم آنگاه ‏از این مسائل دست بر‌می‌داشتیم. اما در کدام مقطع، ‏مسلمانان به الگوی نبوی عمل کردند و ناموفق شدند؟ ‏در کدام موقع مکتب اسلام بوده و بدان عمل شده و باز ‏اهل ریا و خیانت بر مسلمانان پیروز شده‌‌اند؟ آیا در ‏زمان خود پیامبر مردم به اخلاق نبوی عمل کردند؟ در ‏زمانی که خلفایی آمدند و خلافت را تبدیل به سلطنت و ‏نقطه مقابل رسول‌الله قرار دادند به این دستورات عمل ‏کردند؟ اگر عده‌ای از صاحب‌نظران سیاسی این‌گونه سخن ‏می‌گویند که سیاست امر پیچیده‌ای است و نمی‌توان به ‏مردم از روی صدق گفت، توجیه کردار خودشان است‎.‎آنها ‏که می‌خواهند خیانت کنند و با یک بمب تمام جامعه را ‏از بین ببرند و نسل‌های جامعه را نابود کنند و به ‏کشوری حمله کنند و اشغال بی‌جا کنند کار خودشان را ‏توجیه می‌کنند. من معتقدم که ادعای قرآن باید عمل ‏شود نه اینکه در صحبت و کلام بماند. عظمت رسول‌الله در ‏این است که مردمی که تا دیروز فرزندان خودشان را ‏با دست خودشان زیر خاک می‌کردند در میان‌شان الگوهای ‏کاملی ظهور کردند که مایه افتخار شدند. آیا معجزه ‏از این بالاتر که کسی معتقد است دخترش را باید زنده ‏به گور کند اما با بیان و عمل اخلاقی رسول خدا دست ‏از این اعتقاد بشوید؟ این معجزه بالاتر از عصا ‏اژدها‌کردن است. بنابراین اخلاق سیاسی نبوی مبتنی بر ‏صداقت است نه خدعه و مصلحت ‎.‎

منبع: روزنامه اعتماد