اخلاق، درس قیام عاشورا برای امروز

چکیده :اين واقعه زاويه‌هاي گوناگوني دارد و بايد بر اساس آن كتاب‌ها، فيلم‌ها، مقالات و آثار هنري گوناگوني ساخته شود، زيرا هر چه جلوتر مي‌رويم، گويي اين واقعه تازه‌تر شده است و به تعبير دقيق‌تر، تا انتهاي تاريخ تفسيربردار است و جنبه‌هاي گوناگون رمزآلود و نمادين و هستي‌شناسانه دارد كه نمي‌توان آن را در چند كتاب يا فيلم خلاصه كرد. بنابراين پرداختن و بازخواني اين واقعه بايد همچنان ادامه پيدا كند تا بشريت معناهاي بيشتري از آن افاده كند....

صادق آیینه‌وند *

۱- در زمینه عاشورا آثار فراوانی از گذشته تا اکنون نگاشته شده است و تحلیل‌های متنوعی موجود است، برخی از این تحلیل‌ها مبنای سیاسی دارد، برخی مبنای فقهی، گروهی مبنای کلامی و برخی نیز مبنای عرفانی. هر دسته از محققان بر اساس تخصص‌شان مبنایی اختیار کرده‌اند و واقعه عاشورا را مورد تحلیل و بررسی قرار داده‌اند. البته مردم با نگاه خاص خودشان به این قضیه نگاه کرده‌اند و نکاتی را به آن اضافه کرده‌اند که البته هدف خاصی نداشته است. اما این تحلیل‌ها زمانی دقیق و درست است که بر اساس اهداف و الگوی مورد نظر خود امام(ع) صورت بگیرد. امام حسین(ع) در قیا‌م‌شان هدف بلندی داشتند، خود ایشان وقتی از مدینه خروج کردند، قصد خودشان را اعلام کردند. ایشان چنان که خودشان گفتند، برای برپایی دین خدا و امر به معروف و نهی از منکر قیام کردند. تفسیرهای متفاوتی از این حرکت می‌تواند صورت بگیرد، اما تاکید امام(ع) در این زمینه مشخص است، ایشان بر این عقیده بودند که اگر مردم همراهی کردند، قیام به حکومت منجر می‌شود.

۲- دلایل فراوانی می‌توان یافت برای آنکه این حادثه در تاریخ اسلام اینچنین ماندگار شده است. نخست اینکه قهرمان این واقعه یکی از نوادگان مستقیم پیامبر (ص) بود که در جامعه آن روز از همگان معتبرتر و مورد اطمینان‌تر بود. دیگر آنکه کسانی که مقابل امام (ع) قرار گرفتند، پایگاه دینی قوی‌ای نداشتند. از دیگر دلایل ماندگاری این قیام، اخلاص امام(ع) و یاران‌شان بود، یعنی امام(ع) و اصحابش به آنچه گفتند، پایدار ماندند، دیگر اینکه در اقدام امام(ع) روشنگری در مفهوم، کلام و رفتار مشهود بود. ضمن اینکه به لحاظ تاریخی، از منظر ابعاد فاجعه چنان تلخ بود که حادثه دیگری مشابه آن در جهان اسلام صورت نگرفته است. نکته دیگر آنکه هیچ حادثه دیگری چنین در تاریخ اسلام ماندگار نشده است.

یعنی همه احزاب، گروه‌ها، فرقه‌ها و جماعت‌های مسلمان اگر با نگاه منصفانه به تاریخ اسلام نگاه کنند، نمی‌توانند در اهمیت این حادثه تشکیکی ایجاد کنند. دلیل اصلی آن هم حق‌طلبی امام حسین(ع) است، یعنی امام حسین(ع) به دنبال حق بود و به آنچه گفت عمل کرد.

۳- از چشم‌انداز امروز وقتی به واقعه عاشورا می‌نگریم، می‌بینیم که امام حسین(ع) و یارانش پیروزمند آن نبرد بودند و خاطره و یاد ایشان در تاریخ می‌درخشد. از منظر تاریخی شاید به لحاظ ظاهری گفته شود که لشکریان یزید پیروز شدند، اما واقعیت این است که پیام امام حسین(ع) ماندگار و در نتیجه ایشان پیروز شد. بنابراین مقیاس سنجش را باید مسائل معنوی در نظر گرفت و نه پیامدهای مادی. ضمن آنکه این قیام حرکت‌های بعدی و قیام بعدی را به دنبال خود آورد، به گونه‌یی که در خاندان بنی‌امیه اختلاف افتاد و دیگر نتوانستند مقاومت کنند، بعد از عاشورا وقایعی چون حادثه مدینه، برخاستن توابین، قیام مختار و مشکلات عدیده‌یی برای بنی‌امیه پدید آمد که ایشان به هیچ‌وجه فکرش را نمی‌کردند، زیرا در جامعه اسلامی تحولات اساسی پدید آمد و این پرسش در ذهن مردم شکل گرفت که این گروه چه کسانی هستند که حکومت می‌کنند؟ در نتیجه برای مردم خلافت بنی‌امیه زیر سوال رفت و از این رو می‌توان نتیجه گرفت که به لحاظ ظاهری نیز موفق نشدند.

یعنی به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که واقعه عاشورا مقدمه‌یی در روند زوال حکومت بنی‌امیه بود، زیرا اختلاف شدید در خود بنی‌امیه پدید آمد و حتی در خانواده‌های بنی‌امیه اختلاف‌هایی پدید آمد و افراد بسیاری از جامعه از ایشان منزجر شدند و به گروه‌های مخالفان‌شان پیوستند، مثل قیام خوارج. در نتیجه انزوا و انزجار از بنی‌امیه پدید آمد و مقدمات فروپاشی‌شان شکل گرفت.

۴- در طول تاریخ اسلام، با هر بار مراجعه به واقعه کربلا یکی از وجوه آن اهمیت خاص می‌یابد، مثلا در دهه‌های ۱۳۴۰ یا دهه ۱۳۵۰ کسانی که به واقعه عاشورا می‌پرداختند، عمدتا به جنبه قیام و انقلاب آن اشاره می‌کردند. اما امروز در زمانه ما مهم‌ترین درسی که می‌توان از قیام امام حسین(ع) گرفت، بحث اخلاق است. امروز ما باید اخلاق و سیره معصومین(ع) را بنگریم و ببینیم که ایشان در آن شرایط دشوار چگونه رفتار می‌کردند. ما در جهان امروز بیش از هر چیز به اخلاق نیازمندیم، ضمن آنکه نباید از سایر ابعاد عاشورا غفلت کنیم.

۵- در سال‌های اخیر تحقیقات فراوانی در زمینه قیام عاشورا و ابعادش صورت گرفته است و آثار متعددی به زبان‌های مختلف دنیا مثل انگلیسی و عربی منتشر شده‌اند. اما هنوز کارهای فراوانی باید صورت بگیرد، زیرا عاشورا جنبه‌های گوناگونی دارد و هیچ کس نمی‌تواند بگوید درباره قیام امام حسین(ع) یک کار جامع انجام داده است. این واقعه زاویه‌های گوناگونی دارد و باید بر اساس آن کتاب‌ها، فیلم‌ها، مقالات و آثار هنری گوناگونی ساخته شود، زیرا هر چه جلوتر می‌رویم، گویی این واقعه تازه‌تر شده است و به تعبیر دقیق‌تر، تا انتهای تاریخ تفسیربردار است و جنبه‌های گوناگون رمزآلود و نمادین و هستی‌شناسانه دارد که نمی‌توان آن را در چند کتاب یا فیلم خلاصه کرد. بنابراین پرداختن و بازخوانی این واقعه باید همچنان ادامه پیدا کند تا بشریت معناهای بیشتری از آن افاده کند.

* استاد تاریخ اسلام
منبع: اعتماد