دین کثرت‌گرا

چکیده :برخلاف تصور و ادعای انحصارگرایان، اولویت قرآن این نیست که همگان از شریعتی واحد تبعیت کنند؛ لذا صریحاً اعلام می‌کند: اگر خدا می‌خواست همهٔ شما را پیرو یک آیین قرار می‌داد، ولی او بر اساس شرایط متفاوت شما را می‌آزماید و خواستهٔ مهم‌ترش این است که در نیکی‌ها از هم سبقت بگیرید. (مائده،...

حمید حسینی

اگر چه قرآن کریم همهٔ حق‌جویان جهان را پیرو دینی واحد به‌نام اسلام می‌داند (آل‌عمران، ۱۹)، ولی از شریعت‌های گوناگونی سخن می‌گوید (مائده، ۴۸) که به‌تناسب شرایط، راه‌هایی متفاوت و احکامی جداگانه (آل‌عمران، ۵۰) را برای رستگاری و نجات در برابر بشر قرار داده است.

برخلاف مشهور، قرآن نه‌تنها شرایع قبل از خود را منسوخ اعلام نکرده، بلکه با اینکه خود را ارائه‌دهندهٔ برترین و کامل‌ترین شریعت می‌داند (اسراء، ۹)، نوزده بار از تأیید و اعتبار شریعت‌های پیشین سخن گفته (مانند: بقره، ۴۱) و بارها پیمودن راه‌های قبلی را نیز مطلوب و اثربخش دانسته است.

قرآن در آخرین سال نزولش از مسیحیان می‌خواهد احکام انجیل را اجرا کنند (مائده، ۴۷) و به کسانی که تورات را نیز برپا دارند، وعدهٔ پاداش و برکت می‌دهد (مائده، ۶۶) و اگر چنین نکنند آنها را بی‌ارزش می‌خواند (مائده، ۶۸). این یعنی خداوند پس از کامل شدن شریعت خاتم، همچنان شرایع گذشته را معتبر می‌داند.

راز این نکته را باید در شرط اصلی نجات از نظر قرآن جستجو کرد. در این کتاب، تسلیم بودن در برابر حق، عامل نجات (آل‌عمران، ۸۵) و اخلاق‌مداری، راه رستگاری همهٔ انسان‌ها معرفی شده (اعلی، ۱۴) و تکلیف هر کس به‌اندازهٔ دسترسی‌ و وُسعش تعیین گردیده است. (بقره، ۲۳۳)

از آنجا که قرآن به تفاوت افراد (نوح، ۱۴) و بهره‌های مختلف آنها (طلاق، ۷) توجه دارد، شرط رستگاری را برای عموم انسان‌ها اخلاق‌مداری (شمس، ۹) و برای کسانی که پیام ماوراء به آنها رسیده باشد، ایمان به خدا و آخرت (بقره، ۶۲) و برای آنان که از احکام شریعت، آگاهی دارند، عمل به واجبات (بقره، ۲۷۷) قرار داده است.

بر این اساس قرآن صریحاً با انحصارگرایی دینی مبارزه می‌کند (بقره، ۱۱۱ و ۱۱۲) و برتری‌طلبی پیروان شرایع را آرزویی خام می‌خواند (نساء، ۱۲۳ تا ۱۲۵)، ولی این کثرت‌گرایی را به‌معنی اباحه‌گری نمی‌داند و از عذاب دردناک گناهکاران (دخان، ۴۴) و کسانی که وظایف روشن خود را به‌جا نیاورند (مدثر، ۴۳) خبر می‌دهد.

تنها با همین مبنا می‌توان تمجیدهای فراوان قرآن از مهربانی (حدید، ۲۷)، امانتداری (آل‌عمران، ۷۵)، عبادت (آل‌عمران، ۱۱۳)، مودت و روحانیت (مائده، ۸۲) و راسخ در علم بودن (نساء، ۱۶۲) گروهی از اهل کتاب را در کنار توبیخ‌ها و مذمت‌های شدید دسته‌ای دیگر از آنان به‌درستی فهمید و تحلیل کرد.

این تعریف و تمجیدها از کسانی است که به هر دلیل، حقانیت شریعت جدید را درک نکرده‌ یا به‌خاطر زاویهٔ دید، برتری‌اش بر شریعت خود را ندیده‌اند، ولی به آن احترام می‌گذارند و در برابر همان حقایقی که می‌فهمند، تسلیم بوده‌اند. لذا قرآن، آنها را مؤمن و متقی به‌شمار می‌آورد. (آل‌عمران، ۱۱۴ و ۱۱۵)

برخلاف تصور و ادعای انحصارگرایان، اولویت قرآن این نیست که همگان از شریعتی واحد تبعیت کنند؛ لذا صریحاً اعلام می‌کند: اگر خدا می‌خواست همهٔ شما را پیرو یک آیین قرار می‌داد، ولی او بر اساس شرایط متفاوت شما را می‌آزماید و خواستهٔ مهم‌ترش این است که در نیکی‌ها از هم سبقت بگیرید. (مائده، ۴۸)