نخستین تهدید برجام: ماجرا چیست؟

چکیده : خبرهای جسته‌وگریخته حاکی از آن‌اند که ترامپ بی‌میل به‌برهم‌زدن برجام نیست؛ با این حال، قطعاً نمی‌خواهد گناه ازبین‌بردن «توافق قرن» به‌پای او نوشته شود: از آخرین تأیید ترامپ نیز، روایت‌های متنوعی از دستور ترامپ به‌تیم امنیت ملی و گروه مشاورانش منتشر شده‌بود، که در آن‌ها خواستار بررسی راه‌هایی برای نابودساختن برجام شده‌بود ...

کلمه – یوسف رحمانی:

از آغاز اجرای برجام تا امروز، به‌جز لفاظی‌های رسانه‌ای و نبردهای ژورنالیستی از سوی همه‌ی طرف‌ها، برای غبارآلودکردن فضا جهت بیشینه‌سازی بهره‌مندی‌ها از برجام، مانعی در اجرای آن وجود نداشته‌است؛ راستی‌آزمایی‌ها انجام شده، و تحریم‌های مربوط هم برداشته شده‌است و، با رفع فضای بی‌اعتمادی جهانی در خصوص احتمال زنده‌ماندن برجام، اندک‌اندک قراردادهای چرب‌تر هم بسته می‌شود، و خطوط اعتباری بانکی با ارقام درشت‌تری باز می‌شوند: دوام توافق در فضایی مملوء از بی‌اعتمادی متقابل جریان داشت، ولی اخیراً ماجرایی روی داده‌است که تأمل بیش‌تری را طلب می‌کند.

این ماجرا که در هیاهوی اخبار بی‌اهمیت هنوز توجه چندانی را به‌خود جلب نکرده‌است، و یا این‌که دستور از بالا آمده که درباره‌اش ننویسند، سفر نیکی هیلی، نماینده‌ی دایم ایالات متحد در سازمان ملل متحد، به‌وین، برای دیدار با مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای است؛ سفری در ادامه‌ی موضع‌گیری اخیر ترامپ در تأیید پای‌بندی ایران به‌مفاد برجام، که گفته می‌شد حتا قصد داشته این پای‌بندی را تأیید نکند، و تأیید یادشده را نیز در آخرین لحظات موعد مربوط اعلام کرد؛ با این توضیح که ایران به«روح برجام» پای‌بند نبوده‌است.

خبرهای جسته‌وگریخته حاکی از آن‌اند که ترامپ بی‌میل به‌برهم‌زدن برجام نیست؛ با این حال، قطعاً نمی‌خواهد گناه ازبین‌بردن «توافق قرن» به‌پای او نوشته شود: از آخرین تأیید ترامپ نیز، روایت‌های متنوعی از دستور ترامپ به‌تیم امنیت ملی و گروه مشاورانش منتشر شده‌بود، که در آن‌ها خواستار بررسی راه‌هایی برای نابودساختن برجام شده‌بود. متعاقباً، خانم هیلی به وین سفر کرد و، اکنون، دو موضع‌گیری مهم از او در دست است: یکی این‌که مکان‌های اعلام‌نشده‌ای در ایران هست که آژانس از آن‌ها بازرسی به‌عمل نیاورده‌است، و همین موضوع اعتبار گزارش‌های آژانس را محدود به‌نقاطی می‌کند که رژیم بازرسی‌ها در آن برقرار شده‌است؛ دو دیگر آن‌که برجام تفاوتی میان اماکن نظامی و غیرنظامی در اجازه‌ی بازرسی‌های آژانس قایل نشده‌است. او در نهایت چنین گفته‌است: «ما آژانس را ترغیب می‌کنیم برای راستی‌آزمایی پای‌بندی ایران از تمامی اختیاراتش استفاده کرده، و تمامی زوایای ممکن را مورد بررسی قرار دهد. ما در این فرایند از آژانس حمایت می‌کنیم».

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه‌ی ایران، و دفتر نمایندگی دایم ایران در سازمان ملل متحد نیز، رسماً به‌این سفر و موضع‌گیری‌های متعاقب آن اعتراض کرده‌اند؛ آقای ظریف حتا ضمن نامه‌ای به‌مدیرکل آژانس، خواستار قرارگرفتن موضوع این دیدار در دستور کار نشست آتی کمیسیون مشترک برجام شده‌است. نگرانی عمده‌ی ایران به‌طور طبیعی این‌هاست: آژانس اطلاعات راه‌بردی ایران را در اختیار ایالات متحد قرار دهد، که آقای ظریف هم در این خصوص در نامه‌اش به‌مدیرکل آژانس تصریح کرده‌است؛ دامنه‌ی بازرسی‌ها به‌اماکن نظامی ایران هم گسترده شود، تا به‌بهای آن، بقای برجام تضمین گردد؛ و این‌که به‌علت مخالفتِ به‌حق ایران با این زیاده‌خواهی‌ها، برجام برهم بخورد، و ایران مقصر برهم‌خوردن این توافق جلوه داده‌شود.

چنان‌که دیده می‌شود، این نخستین تهدید جدی برجام است؛ یعنی صرف‌نظر از جاروجنجال‌های رسانه‌ای، آن‌ها که باید بدانند می‌دانستند که تحریم‌های موشکی و حقوق‌بشری آمریکا تهدیدی علیه برجام نیست، و فقط فضا را علیه ایران مسموم‌تر می‌کند؛ نه این‌که ربطی به‌برجام داشته‌باشد. این اقدام ایالات متحد، نخستین دشمنی آشکار با برجام است؛ توافقی که ترامپ از ابتدا آن را «بد» می‌دانست، و به‌دنبال آغاز گفت‌وگوهایی دیگر برای توافقی هم‌راه با اخذ امتیازات بیش‌تر از ایران بود: گفت‌وگوهایی که احتمال وقوع‌شان قریب محال است؛ زیرا همین برجام هم محصول زدوخوردی چندین‌ساله، و مذاکراتی طولانی و فرساینده بود.

چنین به‌نظر می‌رسد که برجام دچار چالش عمده‌ای شده‌است، اما نکته‌ی مهم در تحلیل این قضیه، توجه به‌شخصیت رسانه‌ای ترامپ در مقابل شخصیت کاسب‌کار اوست؛ مثلاً جالب است که او به‌دنبال بناکردن دیواری در مرز آمریکا با مکزیک بود، ولی اخیراً معلوم شده‌است که در گفت‌وگو با رییس‌جمهور مکزیک پذیرفته هزینه‌های برقراری این مانع مرزی را تقبل کند، ولی از او خواسته‌بود این امر را علنی نکند، تا شأن موضعی که گرفته‌است حفظ شود. بدین‌ترتیب، می‌بینیم ترامپ ذاتاً به‌دنبال جاروجنجال است؛ زیرا این جاروجنجال‌ها همیشه به‌او کمک کرده رشد کند و، حتا، در شرایطی که کسب‌وکار شخصی او شرایط چندان مساعدی نداشته‌است، تصویر یک امپراتوری را از آن بسازد ـــ چنان‌که همین امر او را تا کاخ سفید رساند؛ به‌عنوان شخصی که حزبی یک‌نفره را راه‌بری می‌کرد، و تک‌ستاره‌ی پویش تبلیغاتی‌اش بود.

حالا نیز او در جریان مبارزات انتخاباتی‌اش وعده داده‌است که برجام را «پاره کند»، و نمی‌تواند زیر این‌یکی هم بزند؛ از این رو، به‌دنبال بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود برای تضعیف برجام، جهت قراردادن ایران تحت فشارهایی‌ست که راضی به‌مذاکره برای دادن امتیازات بیش‌تر شود. با این حال، ترامپ می‌داند که ایران، به‌عنوان بزرگ‌ترین بازار دست‌نخوره‌ی جهان، بهترین ظرفیت جذب منابعی را دارد که پیمان‌کاران بزرگ، در این قحطی پروژه‌های چشم‌گیر، به‌دنبال سرمایه‌گذاری‌شان هستند، و نمی‌خواهد در رقابت برای جذب پروژه‌های عمرانی در ایران، مغلوب رقبای غیرآمریکایی شود؛ از این رو، تلاش‌های ترامپ را باید در راستای گشودن بازارهای ایران به‌روی آمریکایی‌ها تفسیر کرد، نه قراردادن ایران تحت فشارهای بی‌حاصل بیش‌تر.

بدین‌ترتیب، ترامپ به‌دنبال بالابردن تنش برای اجرای این نمایش رسانه‌ای‌ست که دارد توافق را «پاره می‌کند»، ولی در واقع به‌دنبال جاروجنجال‌هایی‌ست که بقای خود را تضمین کند، و امتیازات اقتصادی بیش‌تری بگیرد. پاسخ ایران نیز، گذشته از تحرکات دیپلماتیک و رسانه‌ای، باید تلاش برای جذب سرمایه‌های بیش‌تر از منابع غیرآمریکایی باشد؛ در این شرایط، به‌راحتی می‌توان میان ِ مشخصاً اروپا و آمریکا فاصله انداخت، و روابط با اروپایی‌ها را بیش از پیش توسعه و تعمیق داد، و به‌آمریکا یادآوری کرد برای ورود به‌بازار بکر ِ پُرسود ایران، این‌قبیل بازی‌های رسانه‌ای راه به‌جایی نمی‌برد و، در عوض، بهتر است کاری کرد همه از عواید برجام منتفع شوند ـــ در غیر این صورت، همه متضرر خواهندشد.