فساد به مثابه یک شبکه یا فساد به مثابه یک مفسد؟

چکیده : برای بازگردندن این اعتماد و ترمیم آن به اعتقاد من در این وضع اعدام بابک زنجانی می‌تواند تأثیر عکس داشته باشد. درحال حاضر چیزی که از خود دارایی مطرح‌شده نیز اهمیت بیشتری دارد، اعتماد اجتماعی آن هم از طریق شفاف‌سازی است ...

سیدجواد میری، جامعه‌شناس، در روزنامه شهروند نوشت:

تمرد بابک زنجانی بخش جدیدی از پرونده‌ای است که مدت زمانی طولانی دستگاه قضا را به خود مشغول کرده است. این‌که این تمرد چه تاثیری می‌تواند بر افکار عمومی داشته باشد و چه تاثیری بر همبستگی اجتماعی دارد؟ همچنین اختلاس‌ها چه تاثیری بر اعتماد اجتماعی دارند؟ نکات مهمی هستند که هریک به‌نوبه خود بحث مفصلی را می‌طلبند، اما اگر بخواهیم در مورد بابک زنجانی صحبت کنیم، نکته اول این است که اساسا اعدام در چنین پرونده‌هایی باید نخستین حربه باشد یا آخرین؟ آیا با حذف فیزیکی یک نفر می‌توانیم مشکلاتی از این دست را از جامعه خودمان کم کنیم؟ سوالاتی که متخصصان حوزه حقوق باید به آنها پاسخ بدهند و بگویند حکم اعدام چقدر باید برای افرادی که به دنبال جرایمی از این دست می‌روند، بازدارندگی داشته باشد.

نکته بعدی این است زمانی که ما در مورد جرم اقتصادی آن هم در این سطح صحبت می‌کنیم، از منظر جرم‌شناسایی باید بگوییم آیا در چنین پرونده‌هایی از منظر جامعه‌شناختی جرم، یک فرد می‌تواند چنین جرم‌هایی را در دستگاه اقتصادی مرتکب شود یا صحبت از یک شبکه است؟ زمانی پیش می‌آید که فردی به تناسب نیازها یا دلایل فردی خود جرمی را مرتکب می‌شود و به تناسب همان جرم حکمی صادر و اجرایی می‌شود، اما وقتی صحبت از فردی به نام بابک زنجانی است که در سیستم کلان اقتصادی جرمی را مرتکب شده؛ جرمی که در ارتباط با سیستم اقتصادی ترکیه، تاجیکستان، چین و … است، در یک وضع پولشویی قرار گرفته و به دلایلی مبلغی در ارقام درشت جابه‌جا شده است. آیا جرمی که قرار است در این زمینه اثبات و حکمی برای آن صادر شود توسط یک نفر اتفاق افتاده یا افراد دیگری نیز مداخله داشته‌اند. اگر توسط یک نفر نیست و قرائن نیز بر آن صحه می‌گذارند، چرا باید این فرد اطلاعات را با حکم مرگ دفن کند؟ چون این موارد می‌توانند بر رویکرد افکارعمومی و بازگرداندن اعتماد اجتماعی موثر باشند، به این معنا که افکارعمومی به دنبال این است که چه شبکه‌هایی می‌توانند چنین دستبردهایی را به سیستم اقتصادی بزنند.

سی. رایت میلز جامعه‌شناس آمریکایی تمایزی بین مشکلات فردی و اجتماعی قایل است. گاهی یک مشکل برای یک فرد پیش می‌آید و امکان دارد یکی، دوبار هم تکرار شود. اما در جامعه‌ای در سطح کلان که متکی به نفت و گاز و منابع زیرزمینی است و شبکه‌های مالی و اقتصادی بزرگی در کنار این منابع شکل گرفته و طی صدسال جامعه را سامان داده و به انحای مختلف تجددش بوی نفت می‌دهد، همیشه سوءاستفاده‌های مالی وجود داشته که در ١٠-٨‌ سال اخیر ما به انحای مختلف این مسائل را شاهدیم و جامعه آرام‌آرام نسبت به این مسأله حالت بی‌حسی پیدا می‌کند. این مسأله نشان می‌دهد این مشکل، مشکل فردی نیست که با حذف یک نفر به اتمام برسد. از منظر جامعه‌شناختی این مشکل فردی نیست و به مشکل اجتماعی تبدیل شده که جامعه ایران را درگیر خود کرده است.

در اقتصاد، بابک زنجانی را می‌بینیم و در حوزه اجتماعی پایان‌نامه‌های دروغین را داریم؛ پایان‌نامه‌های به سرقت رفته و مقالات سرهم‌بندی‌شده را داریم. در این حوزه نیز به نوبه خود بابک‌ زنجانی‌های متفاوتی را می‌بینیم. خارج‌شدن از این شرایط بهره‌بردن از مهم‌ترین منبع یعنی اعتماد اجتماعی است. برای بازگردندن این اعتماد و ترمیم آن به اعتقاد من در این وضع اعدام بابک زنجانی می‌تواند تأثیر عکس داشته باشد. درحال حاضر چیزی که از خود دارایی مطرح‌شده نیز اهمیت بیشتری دارد، اعتماد اجتماعی آن هم از طریق شفاف‌سازی است. یکی از راهکارها شاید بهره‌گرفتن از تجربیات موفق جوامع دیگر باشد. همانند کره‌جنوبی، ژاپن بعد از جنگ، آلمان بعد از جنگ، سوئد در دهه‌های ۴٠-٣٠ میلادی، فرانسه بعد دوگل! یا سنگاپور بعد از استقلال. کشورهایی که این مراحل را پشت‌سر گذاشته به کشورهایی تبدیل شده‌اند که کمترین فساد اداری، اجتماعی و اقتصادی را دارند.