آیا تغییرات سازمانی راه حل مشکلات میراث‌فرهنگی است

چکیده :سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شاید یکی از سازمان هایی باشد که بیشتر ادغام، تغییر نام و خروج از زیر نظارت وزارتخانه های مختلف را در کارنامه خود دارد....

یک سازمان و سه معاونت. یکی میراث فرهنگی که کارش حفظ ابنیه تاریخی است و زیر بارش کمر خم کرده، دیگری صنایع دستی که نهایت تلاشش شده زنده نگه داشتن هنرهای دستی ایرانی از یاد رفته و آن دیگری گردشگری است که ستون اصلی سازمان را بنا کرده و بیشترین تمرکز و خروجی را به خود اختصاص داده است. سازمانی که به قول حسن روحانی، رئیس جمهور ایران باید نامش را از انتها به اول خواند. سخنانی که میراث‌داران گذشته از جمله مهدی حجت، قائم مقام پیشین سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را وادار به واکنش کرد.

به گزارش خبرآنلاین، سازمان آمیخته به سه وظیفه مهم فرهنگی که پیشترها هرکدام نهادی کاملا تخصصی بودند، مخالفان بسیاری دارد. مهدی حجت که یکی از مخالفان این ادغام است، بیان کرده که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نمی داند که چه انتظاراتی را باید برآورده کند. آیا قرار است این سازمان یک سازمان میراث فرهنگی باشد که گردشگری و صنایع دستی را در زیر مجموعه خود دارد یا بالعکس.

به گفته حجت، بنیانگذار سازمان میراث فرهنگی، توقع دولت از میراث فرهنگی کشور بیشتر درآمدزایی و اشتغالزایی است. اما معمولا میراث فرهنگی کشورها برای این منظور نیست، اگر چه این دو هم کاهی است که به همراه این گندم به وجود می‌آید، اما میراث فرهنگی کشور برای پیدا کردن ریشه‌های فرهنگی، ایجاد هویت ملی و روشن شدن راه آینده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که پس از تغییرات گسترده در بنده و گاهی در ساختار امروز به واسطه شباهت ظاهری یا پیوستگی تاریخی و فرهنگی به یگدیگر پیوند خورده اند، امروز کارآیی و تمرکز عمیق خود را بر روی معاونت های از دست داده است.

تبدیل شدن به وزارتخانه چالش یا راه حل؟

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که امروز سیاست های جدیدی را به واسطه ریاست جدیدش پیش رو دارد، با چالشی جدی روبه روست؛ چالشی که مجلس‌نشینان خواستارش هستند و معتقدند با این کار می‌توانند بخش اعظم مشکلات این سازمان حل و فصل کنند؛ وزارتخانه شود.

بحث تبدیل شدن سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به یک وزارتخانه طرحی است که به قول علیرضا افشاری، دبیر انجمن دیدبان یادگارهای فرهنگی و طبیعی ایران مهم‌ترین خواست نمایندگان و زیربنای حل بسیاری از مشکلات وزارتخانه شدن سازمان است چرا که این کار سبب نظارت دقیق‌تر نمایندگان بر آن، تخصصی شدن مدیران آن، جذب بودجه‌ بیشتر و خرجکرد شفاف‌تر آن خواهد شد.

سازمان میراث فرهنگی رکورددار بیشترین ادغام و تغییر

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شاید یکی از سازمان‌هایی باشد که بیشتر ادغام، تغییر نام و خروج از زیر نظارت وزارتخانه‌های مختلف را در کارنامه خود دارد. شمار تغییرات این سازمان در طول تاریخ آنقدر زیاد است که آمارش از دست خارج شده اما اگر بخواهید بدانید که آغاز این تغییرات از کجا و چگونه بوده باید برگ‌های کتاب تاریخ را ورق بزنید.

اگر برگ‌های کتاب تاریخ ایران را زیر و رو کنیم رد پای اولین وزارتخانه، سازمان یا نهاد متولی گردشگری را در ۵۰ سال پیش می‌یابید، واژه‌ای که به قول همین منابع تاریخی پیشینه‌ چند هزار ساله در ایران دارد. به غیر از اطلاعات نیم دقیقی که از گردشگری در ایران قبل از اسلام در دست است، آثار مکتوب‌ بر جای مانده حکایت از ورود یونانیان و رومیان به شهرها و اقامتگاه‌های سرزمین پهناور ایران دارد. با این حال هر چه جلوتر می‌رویم با وجود سفرنامه‌هایی متعددی که سیاحان در ایران نگاشته‌اند و اقامتگاه‌هایی که در قرون هفتم در پی سفر جهانگردان غربی به ایران تاسیس شدند، سازمان یا نهادی دولتی را برای سامان بخشیدن به این صنعت نمی‌یابیم.

گردشگری در ایران تا رسیدنش به صنعتی با تشکیلات منظم، قانونی و درآمدزا فراز و فرودهای بسیاری را پشت سر گذاشته است. دوره شکوفایی گردشگری در زمان سلطنت شاه عباس اول تا انقراض سلسله صفوی، دوره رکود در زمان هرج و مرج و ناآرامی‌ها در ایران پس از انقراض صفویه، دوره ثبات در زمان قاجاریه که علاوه بر ثبات تدریجی داخلی و گسترش استعمار با اکتشافات باستانی اروپاییان در ایران همراه بود و در آخر دوره شکوفایی دوباره گردشگری در عصر مشروطیت که جذب گسترده گردشگران خارجی به ایران را به دنبال داشته است.

اولین اداره گردشگری با محوریت نشر

اما پس از این سه دوره تاریخی که شاید بخش اعظم تاریخ ایران را شامل شود بالاخره منابع تاریخی نشان می‌دهند که برای اولین بار از سال ۱۳۱۴ اداره‌ای در وزارت داخله (وزارت کشور) به نام «اداره سیاحان خارجی و تبلیغات» در ایران تأسیس می‌شود که البته فعالیت آن هم محدود به چاپ نشریات و کتابچه‌های راهنمای گردشگری ایران بوده است و کمتر اختیاراتی برای سامان دادن به گردشگری در ایران را در چهارچوب قوانین خود داشته است.

اما روند تاریخی همین طور ثابت نمانده است همین اداره پس از  پایین آمدن سلطنت رضاشاه و رسیدن قدرت به پسرش پس از شهریور ۱۳۲۰، پس از  ۶ سال جای خود را به «شورای عالی جهانگردی» می‌دهد که زیر نظر وزارت کشور فعالیت می‌کرده است و در نهایت در سال ۱۳۴۲ با تصویب هیأت وزیران «سازمان جلب سیاحان» در ایران رسماً کار خود را آغاز می‌کند.

در سال ۱۳۵۳ با الحاق سازمان جلب سیاحان در وزارت اطلاعات این وزارتخانه به عنوان «وزارت اطلاعات و جهانگردی» تغییر نام داد  و با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ کلیه امور مربوط به گردشگری و زیارتی به «وزارت ارشاد اسلامی» که از محصول ادغام وزارتخانه‌های «اطلاعات و جهانگردی» و «فرهنگ و هنر» بود سپرده شد. سپس به موجب مصوبه شورای عالی اداری، کلیه وظایف و مأموریت‌های معاونت امور سیاحتی و زیارتی در وزارت ارشاد به ‌«سازمان ایرانگردی و جهانگردی» منتقل شد تا در قالب سازمان به فعالیت خود ادامه دهد.

پیوند گردشگری با میراث فرهنگی در ایران

اما از چه زمانی سازمان ایرانگردی و جهانگردی به میراث فرهنگی پیوست و آن را همراهی کرد؟ برای یافتن پاسخ این سوال کمی باید صفحات تاریخ را به عقب ورق بزنیم و به زمانی برگردیم که سازمان میراث فرهنگی در ایران تاسیس شد.

در جست و جو میراث فرهنگی در تاریخ هزار و اندی ساله ایران هرچه قدر که واژه گردشگری به چشم می‌خورد اما برخلاف آن خبری از میراث فرهنگی تا ۱۰۰ سال گذشته در تاریخ نیست. اولین نشانه‌ها از توجه به میراث فرهنگی در ایران در دوره قاجار به چشم می‌خورد دقیقا زمانی که اولین گام‌ها برای ساختن ایرانی نوین توسط ناصرالدین‌شاه و سفرهایش به فرنگ و تقلدیش در ایران برداشته می‌شود. ساخت موزه در ارگ سلطنتی در سال ۱۲۹۰ ق اولین گام ایجاد یک سازمان متولی میراث فرهنگی در ایران است.

پس از آن اما در زمان مظفرالدین شاه، با بازگشت دانش آموختگان ایرانی از فرنگ، در سال ۱۳۱۵ «انجمن معارف» برای گسترش آموزش و پرورش به شیوه جدید تأسیس می‌شود که این امر در گسترش فرهنگ تأثیر بسزایی داشته و دانش‌آموزان ایرانی را با تاریخ سرزمین خود آشنا می‌کند. بعد از انقلاب مشروطیت نام وزارت علوم به «وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» تغییر پیدا می‌کند و مجلس شورا «قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» را تصویب می‌کند. این اولین باری است که نام صنایع دستی در یک سازمان دولتی آورده می‌شود.

در سال ۱۳۲۷ هجری قمری مرتضی قلی خان صنیع الدوله به ریاست وزارت معارف و اوقاف منصوب شده و به واسطه حفاری‌ها و کاوش های دومورگان فرانسوی در شوش به فکر تأسیس اداره ای با نام اداره عتقیقات جهت سرو سامان دادن به وضع اسفناک حفریات تجاری می‌اندازد. با این حال اندیشه های صنیع الدوله سرانجامی نمی‌یابد تا اینکه مرتضی خان ممتاز الملک و ابراهیم حکیمی در سال های ۱۲۹۵ و ۱۲۹۷ ش اداره عتقیقات یا باستان شناسی در ساختمان قدیم اداره معارف در شمال مدرسه دارالفنون را زیر نظر ایرج میرزا جلال الملک به دست می‌گیرند.

تصویب اولین قانون میراثی در ایران

بعد از آن اما در سال ۱۳۰۴ به همت تعدادی از رجال فرهنگی، انجمن آثار ملی شکل گرفته و اساسنامه آن منتشر می‌شود. بر اساس مواد این اساسنامه دولت وقت در ۲۵ مهر ۱۳۰۶، آندره گدار فرانسوی را به عنوان مدیر باستان شناسی در ایران استخدام کند. سرانجام در ۱۲ آبان ۱۳۰۹ قانون عتقیقات به تصویب مجلس می‌رسد و بر اساس ماده اول این قانون، کلیه آثار و ابنیه تا پایان دوره قاجار اعم از آثار منقول و غیر منقول، جزو آثار ملی محسوب می شوند. بر اساس همین قانون باید بخشی از آثار مکشوفه در حفاری های علمی و تجاری در موزه نگهداری شوند. در زمان وزارت علی اصغر حکمت، تأسیس موزه ای در تهران در میدان مشق به تصویب می‌رسد و در سال ۱۳۱۳ ش، نقشه بنای موزه ایران باستان توسط آندره گدار آماده و در نهایت موزه ایران باستان در سال ۱۳۱۶ش ساخته و افتتاح می‌شود. در سال ۱۳۴۳ وزارت فرهنگ و هنر تأسیس و مدیریت های مختلفی در قلمرو میراث فرهنگی همچون اداره کل موزه‌ها، مرکز باستان شناسی ایران، دفتر آثار تاریخی، اداره کل موزه های سنتی، موزه ایران باستان، اداره کل بناهای تاریخی، سازمان حفاظت از آثار باستانی و… تشکیل می‌شود. با پیروزی انقلاب، وزارت فرهنگ و هنر منحل و برخی از وظایف به دو وزارتخانه فرهنگ و آموزش عالی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انتقال داده می شوند.

در سال ۱۳۶۴ به موجب قانون، سازمان میراث فرهنگی شکل می‌گیرد و براساس این قانون، به وزارت فرهنگ و آموزش عالی اجازه داده می‌شود تا از ادغام ۱۱ واحد پراکنده در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیز وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سازمان میراث فرهنگی را به صورت سازمانی وابسته به خود شکل دهد. پس از آن اما در سال ۱۳۷۲ شورای عالی اداری به پیشنهاد سازمان امور اداری و استخدامی کشور سازمان میراث فرهنگی را از وزارت فرهنگ و آموزش عالی منفک و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ملحق می‌کند. در گام بعدی در سال ۸۲ مجلس شورای اسلامی، سازمان­های میراث فرهنگی کشور و ایرانگردی و جهانگردی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جدا و از ادغام آنها «سازمان میراث فرهنگی و گردشگری» با کلیه اختیارات زیر نظر رییس جمهور شکل می‌دهد و به طور رسمی گردشگری به میراث فرهنگی می‌پیوندد.

پوستن صنایع دستی به میراث

صنایع دستی نیز که پیش از این‌ها با نام صنایع مستظرفه شناخته می‌شد پس از سال‌ ۱۳۲۸ که به موجب قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در وزارتخانه سهمی یافته بود تا سال ۱۳۴۷ شمسی به فراموشی سپرده شد و پس از طی سال‌ها فعالیت زیر چتر مرکزی وابسته به وزارت اقتصاد در سال ۴۷ و بعد از آن در سال ۵۴ زیر نظر وزارت صنایع و معادن بالاخره در سال ۱۳۶۰ به صورت یکپارچه تحت عنوان سازمان صنایع دستی ایران که یک شرکت دولتی زیرنظر وزارت صنایع بود فعالیت خود را آغاز کرد. اما پس از دگرگونی‌های فراوان در دوران سازندگی بالاخره در سال ۱۳۸۳ قانون تأسیس سازمان صنایع‌دستی ایران به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و نهایتاً به عنوان یکی از معاونت‌های سازمان میراث فرهنگی به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پیوست.