خاتمی: اسلام رحمانی به حقوق و کرامت انسانی، ابتناء قدرت بر رای مردم، توسعه و عدالت می‌اندیشد

چکیده : ممکن است کسانی بگویند که فرمان 8 ماده ای تمام حقوق شهروندی را در نظر نداشته است؛ بله ولی جان مایه و درونمایه این فرمان، احترام به حقوق شهروندی جامعه است. امام این را در بحبوحه جنگ صادر کرده و حرف ما این است که الان هم فرمان ۸ ماده ای اگر اجرا شود خیلی از مشکلات حل می شود....

سیدمحمد خاتمی با بیان اینکه جنبش دانشجویی و انجمن های اسلامی، سیاست را هم با روش علمی و محققانه نقد کنند، تاکید کرد که دفاع از حریم دانشگاه و استقلال دانشگاه و حرمت استاد و دانشجو اهمیت دارد.

به گزارش خاتمی مدیا، سیدمحمد خاتمی، رییس بنیاد باران و رییس دولت اصلاحات در دیدار اعضای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران و علوم پزشکی تهران با اشاره به دو حادثه شهادت شهید رجایی و شهید باهنر و فاجعه هفتم تیر و شهادت آیت الله بهشتی و بسیاری از وزرا، قضات و وکلا بیان کرد: این حوادث نشان دهنده سبعیت و سیری ناپذیری تروریسم و بی منطقی و کور بودن رفتارهای تروریستی بود و اینکه وقتی تعصب، تبلور و تراکم پیدا می کند، به چه خشونت ها و رذالت هایی کشانده می شود؛ البته سوءاستفاده قدرتهای گوناگون از این جریان‌ها قابل مشاهده بود؛ نه اینکه آنها دلسوز تروریست ها باشند، بلکه برای اینکه احساس می کردند انقلاب، منافع آنها را از بین برده است و کسانی مورد حمایت آنها قرار گرفتند که حتی دستشان به خون خود آن حمایت کنندگان آلوده بود.

وی گفت: برخی از آمریکایی ها و شخصیت های دولتی توسط همین تروریست های بعد از انقلاب و گروه های چریکی کشته شده بودند اما آنها را فراموش و برای تضعیف یک انقلاب بزرگ و مردمی از این موقعیت سوءاستفاده کردند و ما در هشتم شهریور دو انسانی را از دست دادیم که قبل و بعد از انقلاب در جامعه و انقلاب مؤثر بودند و مظهر روحیه مردم انقلابی و همچنین پایبند به آرمان هایی بودند که برای آنها انقلاب شده بود.

خاتمی ادامه داد: اگر نبود عظمت این ملت و نیز عظمت امام(ره)، این حادثه و حتی حادثه هفتم تیر کافی بود که پایه نظام را بلرزاند، اما دیدیم که نظام ما پایدار ماند و در حالی که جنگ، همه جانبه در این مملکت بود، امواج ترور هم آمد و این همه سرمایه ها را از ما گرفت. باید از این ملت بزرگ تقدیر و تشکر کرد و جوانان و عزیزانی را که در این عرصه آمدند و اجازه نداند دستاوردی که ملت ما در انقلاب داشت، از بین رود گرامی می داریم.

وی با گرامیداشت یاد شهید باهنر و شهید رجایی و آرزوی علو درجات برای آنها و همه شهدای قبل از انقلاب، جنگ تحمیلی و شهدای ترور بیان کرد: امروز وقتی تروریسم در دنیا مطرح می شود، ملت ما بیش از هر کس می تواند درد ترور و خسارتی که ترور وارد می کند را درک کند، چون آن را با همه وجود لمس کرده است.

رییس بنیاد باران در ادامه به سالروز رحلت آیت الله طالقانی اشاره و بیان کرد: آیت الله طالقانی در نیم قرن گذشته، واقعا شخصیتی کم نظیر در عرصه فکری، انقلابی، مبارزاتی، مردم خواهی و نیز روشنفکری است. اگر بخواهیم قضاوتی درباره ایشان داشته باشیم، قضاوتی که امام(ره) بعد از رحلت ایشان کرد، کافی است که مقام و منزلت ایشان را نشان دهد. آیت الله طالقانی از شخصیت های بزرگی است که همواره دغدغه سرنوشت این کشور، برآوردن و بالا آوردن ملت و نیز نجات آن از وابستگی و توسری خوردن را داشت. ایشان انسانی است که به عنوان یک متفکر مذهبی، اسلام را دین رهایی انسان می دید، نه تنها سعادت نهایی انسان که آن جای خود را در عالم دیگر دارد بلکه رهایی آدمی از یک زندگی بد و رساندن او به یک زندگی در خور انسان. آیت الله طالقانی اگر در حوزه علمیه قم می ماند، مطمئنا می توانست در رده و ردیف مراجعی باشد که عنوان شدند، اما در همان جوانی چون احساس می کند که دین، بد معرفی می شود و حقایق آن گفته نمی شود، برای مبارزه و نیز برای روشنگری و تبیین دین از نوعی دیگر به تهران می آید.

خاتمی با بیان اینکه بیشتر مخاطبان آیت الله طالقانی، جوان ها و دانشجویان بودند افزود: مسجد و محفل ایشان یکی از کانون‌های نشر و تبیین اسلام روشن بین و اسلام رحمانی و نیز مبارزه با استبداد و استعمار بود و افراد بسیاری را جذب کرد. باید توجه داشته باشیم که یکی از مسایل دارای اهمیت برای ما این است که در دوران اخیر تفکیک میان استعمار و استبداد، هم ممکن نیست و هم اگر بشود، آثار بدی به بار می آورد. استبداد در دوران ما برخلاف دوران های قبل، هیچ پایگاه و تکیه گاهی جز بیگانه نداشته است و به عنوان ابزار بیگانه عمل کرده است.

وی با تاکید بر اینکه استبداد درد بزرگ تاریخی ماست و استبدادزدگی دردی است که ما باید آن را درمان کنیم اظهار کرد: استبداد و استبدادزدگی تاریخی مثل تاس لغزانی است که اگر غفلت کنیم هم حاکمان و هم مردم را درون خود می کشد ولی اگر بزرگترین حرکت های ضداستعماری وجود داشته باشد، اما متوجه این آسیب نباشیم، استبداد حتی به شکل خطرناک تری بازتولید می شود. به هر حال این را بدانید که استبداد را در دوران جدید نمی توان از استعمار جدا کرد.

خاتمی اظهار کرد: ما استبدادستیزانی را دیدیم که به خاطر عدم توجه، به کام و دام استعمار افتادند و خود آنها بعد از مدتی به عنوان ابزار استعمار عمل کردند؛ استعمارستیزانی دیدیم که در نهایت پایه های استبداد را تقویت کردند ولی آیت الله طالقانی از جمله کسانی است که استبداد را با استعمار با هم می دید و مبارزه دو جانبه داشت؛ البته آزادی‌خواه و خواستار حاکمیت مردم بر سرنوشت خود بود ولی همواره ما را متوجه ترفندهای بیگانه می کرد و می خواست که زیر بار بیگانه نرویم. ایشان در آزادیخواهی و استقلال طلبی یکی از چهره های برجسته مبارزه بود و نیز روشنگری هایی که داشت و در آن تشکیلات اسلامی آزادیخواهانه و ضد استبدادی و ضد استعماری که از درون جبهه مبارزات جریان نهضت ملی درآمد و آقای طالقانی در آن نقش مهمی داشتند و در آن دوره نهضت آزادی هم روشنفکری دینی بود و هم مبارزات ضد استعماری و استبدادی داشت و آقای طالقانی موید آن بود اما خود آقای طالقانی به نظرم فراتر و بالاتر از این بود.

سیدمحمد خاتمی ادامه داد: بعد از انقلاب، آیت الله طالقانی همواره از حقوق مردم و نهادهای مدنی دفاع می کرد. ایشان تلاش می کرد انسجام در درون نظام حفظ شود و رهبری نظام لطمه نبیند چون بالاخره رهبری در خط مقدم قرار دارد و همه جریانات به او ختم می شود و تضعیف رهبری، تضعیف اصل نهضت و حرکت مردم است، ایشان کاملا به این مساله واقف بودند. البته در جای خود انتقاداتشان را هم مطرح می کردند و از جمله چیزهایی که میراث ایشان است، همین نظام شورایی است؛ ایشان خیلی روی مساله شورا تاکید داشتند.

رییس جمهور اسبق کشورمان گفت: شوراها بارزترین وجه نهادهای مدنی است و مجلس شورای اسلامی در راس آن است؛ احزاب و تشکل های صنفی و گروهی و اینها همه نهادهای مدنی هستند. شوراها یعنی وقتی ما می گوییم حاکمیت مردم بر سرنوشت خود باید کارها را تا آنجا که می شود به دست خود مردم بسپاریم و این اصل شوراهایی که در قانون اساسی ما هست اگر نگوییم نقش اول را آقای طالقانی در طرح و تصویب آن داشت، مطمئنا نقش مهمی را در این زمینه داشت و من افتخار می کنم که بعد از ۱۸ سال که از انقلاب گذشته بود، در دوره ما اصل شوراها پیاده شد البته هر کار تازه ای عیب و نقص دارد و ما هم در نوشتن آیین نامه و تدوین ساز و کارهایی شوراها شاید کوتاهی داشتیم؛ ولی اصل قضیه کار بزرگی بود که نظام اداره کشور شورایی باشد و نیز شوراهای شهر و روستا که معطل مانده بود در زمان ما پیاده شد. یاد و خاطره آیت الله طالقانی را گرامی می داریم و نیز یاد و خاطره شهید رجایی و باهنر را که حالا اگر بخواهیم بگوییم واقعا انجمن های اسلامی کدام راه را باید طی کنند این است که در عین حالی که همه تان در خط امام هستید، تلقی از خط امام چگونه است؛ قرائتی از خط امام از دیدگاه بزرگی مثل آیت الله طالقانی و نیز راه و روشی که آقای باهنر و آقای رجایی داشتند خود می تواند کمک کند که ما چگونه از خط امام تلقی داشته باشیم.

وی اهل فکر و دغدغه مند بودن دانشجویان را ارزشمند خواند و با بیان اینکه باید هر چیزی را در ظرف خودش بررسی کنیم اظهار کرد: باید بررسی کنیم انجمن های اسلامی در چه ظرفی و در چه شرایطی به وجود آمدند و الان آن شرایط چگونه است و در نتیجه اولویت ها را تشخیص دهیم.

خاتمی با اشاره به فعالیت خود در انجمن های اسلامی دانشگاه ها گفت: فکر می کنم سال ۴۷ آخرین انجمن اسلامی ای بودیم که در اصفهان تعطیل شد و رژیم انجمن ها و تشکل ها را یکی یکی زد و بست و نابود کرد. من الان صحبتم از انجمن های اسلامی است که شما میراث دار آن هستید؛ قبل از انقلاب محور اصلی انجمن های اسلامی ضدیت با رژیم بود البته انجمن های اسلامی تا حدود زیادی بنایشان براین بود که فعالیت مدنی داشته باشند یعنی مخالف نظام اما نه برانداز تا بتوانند حرفشان را بزنند ولی حکومت وقت تحمل نمی کرد.

وی با اشاره به شکل گیری تدریجی تفکراتی که می گفت در مقابل سرکوبگری چاره ای جز دست بردن به اسلحه نیست و پاسخ سرکوب را با سرکوب باید داد افزود: عدم تحمل رژیم گذشته از یک جریانات قانونی ای که روش های مدنی داشتند و معارض بودند ولی نقد می کردند و برانداز بودند. وقتی رژیم آن ها را تحمل نمی کرد طبعا زمینه برای پیدایش جریاناتی که به براندازی روی می آورند فراهم می شود البته در فضای عمومی رژیم با جریانات چپ که مستقیما وابسته به چریک ها نبودند یا از چریک ها بریده بودند سرسازگاری بیشتری داشت تا جریانات اسلامی بخصوص بعد از ۱۵ خرداد و آن جریاناتی که پیش امده بود و مسایلی که وجود داشت یعنی احساس خطر بیشتری از انجمن های اسلامی و حرکت های اسلامی می‌کردند. و حتی رژیم گذشته کوشید رهبران چپ و اولترا چپ را هم جذب کند و بسیاری از کارهای عمده رژیم دست کسانی بود که روزی دست گیر شده و بعضی نیز محکوم به اعدام شده بودند اما سازش کردند و حالا من اسم نمی خواهم ببرم در حالی که در اسلامی ها چه سنتی ها و چه مدرن های آن ما چنین چیزی نمی بینیم و حتی می بینیم که به اصطلاح اسلامی‌هایی هم که خیانت می کنند اول تغییر ایدئولوژی می دهند یعنی با حفظ ایدئولوژی اسلامی کسی خیانت نکرد.

سیدمحمد خاتمی در ادامه افزود: به هر حال قبل از انقلاب انجمن‌های اسلامی به عنوان جریانات مخالف با رژیم کار می کردند که البته جریانات چپ هم معارضه با رژیم داشتند. هم در اسلامی‌ها هم در چپهای مارکسیسم جریانات مسلح هم به وجود آمد. این تحولات بعد از سرکوب انجمن‌های اسلامی و نهادهای قانونی مدنی بود اگر حرف مرحوم مهندس بازرگان را در نظر بگیرید که در دادگاه خود گفته بود که اخرین باری است که شما این لحن و این مطلب را می شنوید بعد از این کسانی میایند که با لحن دیگری سخن می گویند می توان تصور خوبی از اوضاع داشت.

وی گفت: بالاخره انقلاب شد انقلاب عظیم و بزرگ. انجمن های اسلامی احساس کردند به آنچه می خواسته اند رسیده اند یعنی یک انقلاب بزرگی به نام اسلام و با تاسیس یک نظام جمهوری که مردم در ان محور هستند و نیز جهت گیری آن عدالت اجتماعی و اخلاق و نیز تداوم مبارزه با استکبار و استعمار و دفاع از حقوق محرومان و مستضعفان است. در نتیجه جریان انجمن های اسلامی که دوباره احیا شدند آمدند در کنار نظام (بلکه در درون آن) قرار گرفتند و این در حالی بود که جریانات غیر اسلامی کاملا در مقابل نظام قرار گرفتند و حتی ما رد پای آنها را در جریانات تجزیه طلب و نظایر آن می بینیم واقعاً قبل از انقلاب فرهنگی و احیانا به جای بحث و گفت و گوی منطقی، اطاق جنگ در دانشگاه ها تشکیل داده بودند. آنها در اوایل با نظام جمهوری اسلامی مخالفت نیم بند داشتند اما جریان امور به گونه ای شد که حتی آن جریان چپ مسلح به اصطلاح اسلامی هم در مقابل نظام جمهوری اسلامی قرار گرفت در اینجا بود که انجمن های اسلامی خود را در مقابل توطئه های بزرگی که از بیرون هدایت می شد و جریانات خطرناکی در داخل بود و نیز با توجه به تعهدی که نسبت به آرمان انقلاب و مردم و رهبر انقلاب و خون های ریخته شده داشتند در موقعیتی دید که در سنگری مقابل سنگر براندازی قرار گیرد و آنها در سنگر دفاع از نظام جمهوری اسلامی ایران قرار گرفتند. البته در این شرایط سخت گیری های حکومت هم بیشتر شد، چون احساس می کرد موجودیت و امنیت کشور و نظام در خطر است.

خاتمی گفت: از سال ۶۲ به این طرف فضای امنیتی بر فضای سیاسی غلبه کرد و فضای آزاد و گفت وگو کم رنگ تر شد. اما باید این نکته درخور افتخار را هم یادآور شوم که حتی یک لحظه در جریان جنگ وضعیت فوق العاده اعلام نشد. در مصر و لیبی اولین کاری که بعد از قیام مردمی شد لغو وضعیت فوق‌العاده بود یعنی در سال ۶۷ وقتی اعراب جنگ با اسراییل داشتند، وضعیت فوق العاده اعلام کردند که در آن دادگاه های نظامی فعال و سرکوب رایج بود. اولین کاری که بعد از انقلاب مصر انجام دادند و به آن افتخار می کردند این بود که وضعیت فوق العاده پس از سی و چند سال لغو شده است.

رییس جمهور اسبق کشورمان در ادامه افزود: این از افتخارات ما است که در ایران یک روز اعلام حالت فوق العاده نشد البته سخت گیری شد و این طبیعی است وقتی موج ترور راه می افتد. یک عده ای که سعه صدر ندارند و بینش انسان‌گرایانه ندارند به صحنه می آیند و فعالیت می کنند و طبیعی است که برخی سخت‌گیری‌ها بشود اما حالت فوق العاده اعلام نشد. نه تنها وضعیت فوق العاده اعلام نشد،‌ بلکه در بحبوحه جنگ و ترور فرمان ۸ ماده ای امام صادر شد. ممکن است کسانی بگویند که فرمان ۸ ماده ای تمام حقوق شهروندی را در نظر نداشته است؛ بله ولی جان مایه و درونمایه این فرمان، احترام به حقوق شهروندی جامعه است. امام این را در بحبوحه جنگ صادر کرده و حرف ما این است که الان هم فرمان ۸ ماده ای اگر اجرا شود خیلی از مشکلات حل می شود.

خاتمی با اشاره به نقش جنبش های دانشجویی در کشور اظهار کرد: دانشجو ذاتا اهل فکر و آزادیخواه است و مدرن فکر می کند –البته نه آنکه مدرنیته را به طور کامل می پذیرد- و نیز نسبت خود را با قدرت، عدم وابستگی به قدرت می داند حتی اگر حمایت کند دانشجو کارمند دولتی یا فرمانبر نظامی نیست.

وی با اشاره به پرسش هایی که ممکن است درباره طیف‌های مختلف انجمن های اسلامی دانشجویان در ذهن دانشجویان باشد که نسبتشان با نظام باید صرفا حمایتی باشد یا تقابلی یا حد میانه پاسخ داد: من فکر می کنم بخش معتدل انجمن های اسلامی راه درست را انتخاب کردند؛ هنوز هم از نظام دفاع می کند و نه بالضروره از همه روش ها و شیوه هایی که هست و در نظام هم از حقوق مردم و حق حاکمیت بر سرنوشت آنها دفاع می کند و حق خود می داند که نقد کند ولی آنجایی که توطئه بیگانه باشد آنجایی که مساله براندازی باشد تمام قد در مقابل آن می ایستد. ولی آنجا که شیوه ها و روش های غلط و حذف های بیجا هست، همه از جمله دانشجویان باید نظر خود را بیان کنند. ما نمی گوییم جز ما کسی در عرصه نباشد اما می گوییم کسی که پایگاهش چند میلیون بیشتر نیست و یک اقلیتی که سعی می کند همه را حذف کند و بگوید من معیار و ملاک نظام هستم، پذیرفتنی نیست و ما می گوییم تو هم باش. ولی نظام و انقلاب و مملکت متعلق به همه است نه یک طیف خاص.

خاتمی افزود: ما از حقوق تندروها هم اگر حرف بزنند و صحبت کنند دفاع می کنیم اما این را درست نمی دانیم که یک گروه و اقلیتی بگوید من عین اسلام و انقلابم و هرکس را نمی پسندم به هر قیمتی محدود می کنم و از زندگی عادی محروم و ستاره دارش می کنم و…؛ این درست نیست.

وی اظهار کرد: نهادهای نظام باید بگویند که جریان های تندروی چپ و راست نماد نظام نیستند. نباید این طور تلقی شود که نماد نهادها و ارکان نظام وابسته به جریان خاصی است. هم ما باید توجیه کنیم و هم باید از نهادها بخواهیم که این تلقی پدید نیاید.

خاتمی یادآور شد: در این دعواهایی که در سطوح پایین وجود دارد باید دقت شود که پای بالاترها باز نشود و بالاترها هم باید مراقب باشند که سوءاستفاده از آنها نشود. باید نظام ما فراتر از دیدگاه ها و جریانات موجود باشد، ملاک رای مردم باشد و مردم از طریق رای در یک انتخابات آزاد بگویند که ما این سلیقه را می پسندیم و همه باید به قانون تن دهیم. زمینه باید فراهم باشد که تساوی و امکانات مساوی در اختیار همه جریانات قرار بگیرد.

وی با بیان اینکه انجمن اسلامی چند کار اصلی را باید انجام دهند، گفت: یکی از این کارها توجه به اسلام است، اسلامی که در انقلاب ما بود و اسلامی که امام می گفت. امروز یک اسلام داریم که در منطقه ما دارد نفرت آفرینی می کند مثل داعش و طالبان و یکی نیز اسلام آمریکایی است که می گوید اسلام در هیج موضوعی نباید دخالت کند و یک اسلام داریم که در عین حال که به نظم و انضباط بها می دهد اسلامی است که در ایران انقلاب کرده است و پیشنهادش جمهوری اسلامی به جای خلافت اسلامی است. ما می خواهیم نظام مان لحظه به لحظه به این اسلام نزدیک شود و در برابر اسلامی باشد که نه برای مردم حق قایل هستند و نه رای مردم را به حساب می آورند و رهبری به حق تذکر می دهند که “رای مردم حق الناس است”.

خاتمی با تشریح معنای اسلام واقعی و اسلام رحمانی بیان کرد: اسلام رحمانی به معنی اسلام واداده در مقابل بیگانه و دشمن و سرکوبگر نیست و خیلی هم مقاومت می کند اما اسلامی است که نسبت به حقوق انسان و کرامت انسانی و ابتناء قدرت به رای مردم، به توسعه و پیشرفت و عدالت می اندیشد و انجمن های اسلامی باید از این مساله کوتاه نیایند.

وی مساله بعدی مورد اهمیت برای انجمن ها را «اصل نظام» دانست و اظهار کرد: این نظام برای جامعه ارزشمند است و بسیار گران تمام شده و باید محکم و استوار از آن پاسداری کنیم و هنوز هم امیدواریم که این نظام بتواند بسیاری از مسایل ما را حل کند. مشکلاتی هم در آن وجود دارد.

خاتمی در ادامه بر بیداری در مقابل توطئه بیگانه تاکید کرد و افزود: من از حقوق بشر دفاع می کنم اما مدعیان حقوق بشری که در فلسطین از هر جنایتی حمایت می کنند اما جاهای دیگر هر مساله ای را بزرگ می کند، معتقدم این بازی است و خیانت به حقوق بشر است.

رییس پیشین جمهوری اسلامی ایران با یادآوری اینکه با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی ایران مطمئن باشید که قدرتها به سادگی دست برنمی دارند گفت: ما باید همیشه هشیار باشیم اما به این معنی نیست که هرکاری انجام می شود بگوییم توطئه بیگانه است؛ نمی شود هر کسی انتقادی دارد را بگوییم توطئه بیگانه است شما دانشجویان عزیز در عین حال که در مقابل توطئه بیگانه هستید از حقوق ملت و مصالح و منافع ملت دفاع می کنید و در درون خود سعی کنید که در عین دفاع از اسلام و نظام از ساز و کارها و روش ها انتقاد کنید و از حریم دانشگاه و استقلال دانشگاه و حرمت استاد و دانشجو دافع کنید. دانشگاه‌ها مستقلند و نباید ابزار دست جریان ها و نهادهای بیرون از دانشگاه باشند.

وی به دانشجویان توصیه کرد: جنبش دانشجویی و انجمن های اسلامی رنگ سیاسی دارند و شما هم از سیاست غافل نباشید ولی سیاست را هم علمی و منطقی بررسی کنید و سیاست ها را نقد کنید و البته نه مثل یک حزب.

خاتمی ادامه داد: شما در انتخابات ممکن است بگویید من چه کار دارم کاندیدا بدهم احزاب و گروه ها هستند. احزاب مختلف شاخه های دانشجویی دارند و روابط هم باید با آنها وجود داشته باشد اما انجمن اسلامی ملاک ها و معیارها را می تواند و باید مشخص و با آن معیارها خط مشی تعیین کند و انجمن های اسلامی می توانند به حکومت و جریانات و احزاب خط بدهند به این معنا که بررسی کنید اگر معایبی هست بیان شود و این که از ظرفیت چگونه می توان استفاده بهینه کرد. چه اشکال دارد که دانشجو نقدش را ببرد شورای نگهبان، مجلس و نزد رئیس جمهور و نظرش را بگوید؟

وی با یادآوری نقش انجمن اسلامی دانشجویان در جلوگیری از مصادره شعارهای انقلاب بیان کرد: انجمن باید یادش باشد که در عین حال که سیاسی است دینی است و باید درباره اسلام به جمع بندی برسد و اعلام کند که اولویت ها و مسایلش چیست؟

خاتمی با اشاره به نگاه های نوستالژیک به مسایل بیان کرد: گذشته را نمی توان از یاد برد اما در گذشته ماندن و حالت عاطفی نسبت به مسایل گذشته پیدا کردن فاجعه است. شما باید گذر کنید از گذشته. گذشته گذشته است و شما هم باید گذشت کنید از گذشته با هوشیاری و به آینده بهتر روی آورید.