ضرورت گفت وگوی ادیان

چکیده :امروز باید در دو سطح به مقوله گفت وگو به معنای عام و گفت وگوی ادیان به معنای خاص نگاه کرد. در سطح تاریخی نه مقوله گفت وگو و نه مقوله گفت و گوی ادیان هیچ کدام مباحث جدیدی نیستند. در طول تاریخ، دیالوگ به معنای دو یا چند نفر وارد مباحثه شدن و در باب اندیشه سخن گفتن مطرح بوده که شکل فلسفی آن در یونان قدیم به عنوان فرآیندی برای رسیدن به حقیقت از طریق مکالمه و پرسش و پاسخ شناخته شده است. وقتی به این نوع گفت و گو در وجه تاریخی آن نگاه می‌­کنیم می­‌بینیم که صورت بین ادیانی هم داشته است یعنی بین اندیشمندان و عالمان ادیان و مذاهب مختلف مباحثه، احتجاج و انواع دیگری از گفت و گو به وضوح و وفور دیده می‌شود. ...

دکتر هادی خانیکی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و از مشهورترین چهره‌های رسانه و ارتباطات در ایران، گفت و گوی ادیان را ضرورت جهان امروز می‌­داند که باید برای جلوگیری از میدان­‌دار شدن تفکرات افراطی و خطر بنیادگرایی به آن توجه شود. او معتقد است اگر فرهنگ گفت و گو و مدارا که در افق معنایی دین موضوعیت دارد، به رویکرد اصلی متدینان تبدیل شود، بسیاری از موقعیت‌های هراس انگیز در جهان «جهانی شده» کاهش می یابد.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران به نقل از شفقنا، دکتر هادی خانیکی درباره ضرورت‌ها و الزامات گفت وگوی ادیان در جهان پیش رو اظهار کرد: امروز باید در دو سطح به مقوله گفت وگو به معنای عام و گفت وگوی ادیان به معنای خاص نگاه کرد. در سطح تاریخی نه مقوله گفت وگو و نه مقوله گفت و گوی ادیان هیچ کدام مباحث جدیدی نیستند. در طول تاریخ، دیالوگ به معنای دو یا چند نفر وارد مباحثه شدن و در باب اندیشه سخن گفتن مطرح بوده که شکل فلسفی آن در یونان قدیم به عنوان فرآیندی برای رسیدن به حقیقت از طریق مکالمه و پرسش و پاسخ شناخته شده است. وقتی به این نوع گفت و گو در وجه تاریخی آن نگاه می‌­کنیم می­‌بینیم که صورت بین ادیانی هم داشته است یعنی بین اندیشمندان و عالمان ادیان و مذاهب مختلف مباحثه، احتجاج و انواع دیگری از گفت و گو به وضوح و وفور دیده می‌شود.

خانیکی در عین حال گفت و گوی ادیان را در معنای امروز آن تحت تاثیر شماری از عوامل تحولات دنیای جدید می­‌داند و ادامه می­دهد: جنس این نوع گفت و گو متفاوت از دیروز است ضرورت گفت وگو و گفت و گوی ادیان را امروز باید تحت تاثیر ارتباطات و اطلاعات، جهانی شدن، برجسته شدن هویت و نظایر این­‌ها دانست؛ بنابراین نوع جدیدی از گفت و گو و شکل تازه‌­ای از گفت و گوی ادیان مطرح شده است. به نظر من باید در چارچوب مسایل و مباحث جهان جدید به این نوع گفت و گو توجه کرد و باید دید چرا جهان به سمت گفت و گو رفته است و چه صورت بندی از گفت و گوی ادیان به وجود آمده است. در شکل معرفتی و تاریخی گفت و گوی ادیان، ضرورت مسئله را می‌توان این گونه فهمید که در نظام‌­های مذهبی به طور عام و در تفکر اسلامی به طور خاص اساسا گفت و گو موضوعیت دارد. به این دلیل می‌توان انواع مختلفی از گفت و گو را در این زمینه تعریف کرد به عنوان نمونه در چارچوب تفکر اسلامی صورت‌های مختلفی از گفت و گو مطرح است. یک نوع گفت و گویی است که میان انسان با خداوند وجود دارد و آن‌قدر این نوع گفت و گو در تفکر اسلامی معنادار است که در آن انسان به عنوان طرف گفت و گو خداوند هستی بخش خودش را با عنوان صمیمی و نزدیک «تو» مورد خطاب قرار می­­‌دهد. نوع دوم گفت و گو سخن گفتن انسان با طبیعت است چرا که در تفکر دینی طبیعت موجودی جاندار تلقی می­‌شود. نوع سوم گفت و گو، گفت و گوی انسان با هم‌نوعانش است زیرا انسان موجودی ناطق و اجتماعی به شمار می­‌آید؛ بنابراین این نوع گفت و گو هم در تفکر اسلامی به رسمیت شناخته می­‌شود. نوع چهارم آن، گفت و گوی انسان با خویشتن خویش است که نوعی مراقبه محسوب می­‌شود.

مدیر موسسه بین‌­المللی گفت و گوی تمدن‌ها به لحاظ معرفتی و فلسفی در مجموع اساس تفکر دینی را با گفت و گو سازگار می­‌داند و توضیح می­‌دهد: این مفهوم معرفت شناسانه البته تحت تاثیر عناصر اجتماعی و محیطی مختلفی نیز قرار می­‌گیرد. وجه اجتماعی و تاریخی گفت و گو در واقع نوعی و امری از پیش تعیین شده نیست. حال باید دید که این وجه اجتماعی-سیاسی گفت و گوی ادیان در دوران ما چگونه برساخته شده است. این مفهوم تحت تاثیر تحولات دنیای امروز از یک سو به عنوان یک ضرورت درآمده است و از سوی دیگر با موانعی نیز روبه رو شده است. آنجا که ضرورت است عمدتا ناشی از مجموع تحولات سخت­‌افزاری، گسترش فن‌آوری­‌ها، ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی و حتی گسترش ارتباطات میا­ن فردی، حمل و نقل و مهاجرت است که انسان امروز را ناچار به قرار گرفتن در محیط هایی کرده است که از گفت وگو ناگزیر است اما همین گفت و گوهای ناگزیر، موانعی را هم برای گفت و گو به وجود آورده است که برجسته شدن دیواره های هویتی و سرسختی های هویتی در واقع، نتیجه آن است. انسانی که امروز در جامعه چندفرهنگی زندگی می­کند با دو وجه متناقض نما مواجه می­‌شود؛ از یک طرف باید برای ابراز هویت و تشخص خود بر عمده­ترین آن‌ها که باورهای دینی از وجوه بارز آن‌ها است غلبه کند و از طرف دیگر چون در یک زیست جهانی در یک زمینه مشترک قرار می­‌گیرد، باید به دنبال مشترکات فرهنگی میان خود و دیگری باشد. به این ترتیب هویت انسان امروز هم از یک سو معطوف به پیدا کردن مشترکات میان خود و افراد است و از سویی دیگر معطوف به یافتن تمایزات بین خود و دیگری؛ بنابراین گفت و گوی ادیان ضرورتی است که دینداران را در برابر امواج تهدیدکننده دین از یک طرف به سمت یافتن مشترکات بین ادیان پیش می‌­برد و از طرف دیگر به سمت پیدا کردن مرزهای هویتی ادیان. در این میان وجه افراطی و خطرناک برجسته شدن هویت دینی شکل گیری بنیادگرایی و معنا یافتن نسبت بین هویت و خشونت است.

مشاور رسانه‌­ای و فرهنگی رییس جمهور پیشین ایران درباره تلاش جهان امروز برای ایجاد بستر و ملزومات گفت وگوی ادیان به شفقنا می­‌گوید: هم زمینه‌‌‌های مساعد و هم زمینه­‌های نامساعد برای پاسخ­گویی به این ضرورت وجود داشته و دارد. در دوران معاصر از سویی اندیشه هایی مثل برخورد تمدن­‌ها که از سوی کسانی مثل هانتینگتون مطرح شده که فرهنگ­‌ها و تمدن­‌ها را اساسا منشا منازعات جدید می دانند و از سویی دیگر اندیشه‌­ای مثل گفت­‌وگوی فرهنگ­‌ها و تمدن­‌ها که از سوی سید محمد خاتمی مطرح گردید که گفت و گو را عامل کاهش برخوردها می‌­داند یعنی در جهانی به سر می‌­بریم که هم با فرصت­های گفت و گو رو به روست و هم با تهدیدهای آن. در هر دو عرصه باید سراغ عوامل معرفتی مساعد رفت؛ مثل نگرش­‌هایی که گفت و گو را به رسمیت بشناسد و متاثر از اخلاق گقت­‌وگویی، فرهنگ مدارا و به رسمیت شناختن دیگری و مخالف خود باشد. همچنین باید به دنبال ایجاد ساختارها و نهادهایی بود که امکان گفت و گو و داد و ستد فکری را فراهم کنند.

خانیکی، فقدان یا ضعف نگرش­‌های گفت و گویی و نگرش هایی که «دیگری» را به رسمیت نمی‌شناسد و حقی برای گفت و گو با او قائل نیست و همچنین نبود شبکه­‌ها، نهادها و ساختارهایی که امکان گفت و گو را فراهم می کند از موانع اجرای گفت و گو در این دوران برمی‌­شمرد و بیان می­‌کند: تعریفی که امروز متفکران حوزه­‌های مختلف اجتماعی، فلسفی و سیاسی از پدیده جهانی شدن ارائه می­‌کنند بر این مسئله متمرکز است که جهانی شدن دو وجه به هم پیوسته «جهانی» و «محلی» دارد؛ یعنی از یک طرف بر عناصر مشترک در جهان کنونی و از طرف دیگر ویژگی­‌های متمایز محلی­ اهمیت یافته­اند. این دو وجه باعث می­‌شود که هویت‌ها در هر دو وجه آن برجسته‌­تر شود خواه هویت­‌های مذهبی و دینی و خواه هویت‌های ملی و قومی. در اینجاست که خطر منازعات مذهبی و دینی به عنوان یک پدیده‌­ی مدرن بیشتر شده است و به این اعتبار وقتی به سمت افراط و خشونت هم تمایل پیدا ­کند مضمون گفت و گویی آن کم­رنگ می‌­شود. در مقابل نگرش­‌های دینی و رویکردها­یی به دین که «دیگری» را به رسمیت بشناسند و روایت­‌های دموکراتیک و گفت و گویی از ادیان داشته باشند، امکان گفت و گو و همزیستی بین ادیان و مذاهب را فراهم ­کنند.

خانیکی که سال‌هاست در زمینه گفت و گو و گفت و گوی تمدن­‌ها تحقیق و پژوهش کرده است، بر ضرورت توجه به مبانی اسلامی و تاریخی گفت و گوی ادیان تاکید کرده و اشاره می­‌کند: در قرآن به عنوان کتاب مقدس ما، «دعوت» به کلمه­‌ی مشترک برای گفت و گو با پیروان سایر ادیان به کار رفته است و همین مبناست که تسری پیدا می­‌کند به دوره­‌های مختلفی که امامان شیعی به این نوع گفت و گوها دامن زده‌­اند، از آن جمله می­‌توان گفت و گوهای حضرت امام صادق(ع) با منکران دین و حضرت امام رضا(ع) را با معتقدان و پیروان سایر ادیان مثال زد. در فرهنگ عرفانی و ادب نیز از این نوع رویکردها بسیار است. نگاه ناصرخسرو شاعر شیعی و جهان دیده ما در این زمینه خود نمونه روشنی است آنجا که خطاب به مسلمانان می­‌سراید

«تو مومن و گزیده محمد را

او کافر و گزیده مسیحا را

ایشان پیمبران و رفیقانند

تو دشمنی بیهوده ترسا را»

در واقع او این‌گونه نتیجه می‌­گیرد که پیروان ادیان مختلف نباید با هم دشمنی داشته باشند چون رهبران آنها نداشته­‌اند. در مقابل تفکراتی هم بوده و هستند که خود را مالک حقیقت می­‌دانند و فهم خود را از دین مطلق می‌کنند یعنی فهم خود را عین دین می­‌دانند و هر خشونتی را در برابر فهمی غیر از فهم خودشان روا می‌پندارند؛ مطمئنا از چنین تفکری گفت و گو بیرون نخواهد آمد.

خانیکی در پاسخ به سوالی مبنی بر این‌که چرا با توجه به گذشتن بیش از چند دهه مطرح شدن گفت و گوی ادیان همچنان بحث اصلی بر ضرورت است و نتایج­ مطلوبی به دست نیامده است می­‌گوید: این بحث چه در زمان مرحوم آیت‌الله بروجردی و مرحوم شیخ شلتوت-دو عالم بزرگ شیعی و سنی- و چه پیش از آن در زمان مرحوم کاشف‌الغطا در قالب گفت و گوهای بین اسلام و مسیحیت مطرح ­شده است. در دوره­‌های متاخر هم در دنیای اسلام و هم در دنیای غرب نهادهایی به این مسئله پرداختند که من نیز در سال های اخیر در برخی از این نشست‌­ها شرکت داشتم. این بحث در بین نخبگان گاهی از مرحله­‌ی ضرورت­‌ها هم فراتر رفت اما در سطح سیاسی نگرانی­‌ها همواره بیشتر بوده است. در حوزه‌­ی سیاست در قالب جنبش­‌های اجتماعی و حرکت­های سیاسی، مسئله­ هویت اعم از هویت ملی، مذهبی و قومی مسئله برجسته‌­ای شده است و ملیت و مذهب یا قومیت و مذهب یکدیگر را تشدید کردند تا جایی که تفکیک آنها کار دشواری شده است. نمی­‌توان به قاطعیت گفت این برجسته شدن هویت چقدر منشا و ریشه­‌اش را از مذهب گرفته است و چقدر از ملیت و قومیت. منازعات قومی صورت مذهبی می­‌گیرد یا منازعات مذهبی صورت قومی می­‌گیرد و به نظر من اینجاست که مسئله جدی و پیچیده شده است و اگر زمینه‌ها و امکان‌های گفت و گویی در حوزه‌­ی مذاهب و ادیان تقویت نشود طرفین ضد گفت وگویی که از درون آن بنیادگرایی، خشونت و تروریسم بیرون می­آید میدان­دار می‌شوند. اگر معتقدان به اندیشه‌­های افکار گفت وگویی در ادیان، به این مهم بپردازند زبان گفت و گو میان ادیان، زبان افراطی و خشونت­‌گرا می‌­شود.

او با توجه به اینکه اذهان عمومی، نخبگان و اصحاب قدرت هیچ گاه نمی­‌توانند بدون در نظر گرفتن نقش مذهب افراد عمدا به رعایت حقوق انسانی برسند، گفت: واقعیت این است که در هر کشوری اقلیت­‌های مذهبی آن معمولا در فشار به سر می­‌برند یا احساس در فشار بودن دارند. این واقعیت نشان می­‌دهد که اتفاقا باید شرایط برای گفت و گوی ادیان و مذاهب میسر شده و نشان داده شود که توجه به حقوق اقلیت­‌ها در متون دینی و نگرش­‌های دینی هم وجود دارد. اگر مسایل جدیدی که جهان ما با آن‌ها روبه روست در حوزه­ی معرفت دینی به آنها پرداخته نشود نوعی تقابل بین این مسایل و نگرش‌­ها و باورهای دینی به وجود می‌­آید. می‌­توان فهرست بلندبالایی از مسایل اساسی مطرح کرد که امروز ادیان نمی‌­توانند بی­‌تفاوت از کنار آنها بگذرند. برای مثال محیط زیست یک مسئله‌­ی تازه است که اگر در پرتو دین و مذهب به آن نگاه نشود با دو پدیده روبه رو می­‌شویم که یک طرف آن دین و طرف دیگرش توجه به محیط زیست است. حقوق بشر هم یک مسئله تازه است که اگرچه همیشه برای انسان مطرح بوده ولی به دلیل تحولات و تاملات جهان جدید، توجه به آن نیز تغییر کرده است. اگر یک نگاه حقوق بشری در دین وجود نداشته باشد یک دوگانه­‌ای بین حقوق بشر و دین به وجود می­‌آید. دموکراسی، عدالت و آزادی نیز هرچند در گذشته نیز وجود داشته‌اند اما امروزه به دلیل نوع صورت­‌بندی­‌های جدید آن‌ها نیاز است که از سپهر دینی به آنها پرداخته و پاسخ داده شود.

او بحث را چنین ادامه می­‌دهد: اگر فرهنگ گفت و گو و مدارا جزو مولفه­‌های اصلی باشد که در افق معنایی دین به آن توجه ­شود، اقلیت­‌های دینی و مذهبی هم احساس به حاشیه رفتن کمتری می­‌کنند و در یک مناسبات دموکراتیک قرار می­‌گیرند، لذا قطب­ بندی­‌های دینی و مذهبی هم به وجود نخواهد آمد. در واقع نگاه گفت و گویی به دین زمینه­‌های تعارض مذهبی و حقوقی اقلیت­‌ها را کم می­‌کند.

خانیکی معتقد است، با توجه به تاکید ادیان بر اخلاق و برقراری عدالت و قسط و نیز ضرورت اهتمام به ضعیفان جامعه، بحث «گفت و گوی ادیان» می‌­تواند به حرکتی گسترده برای پیشبرد عدالت اجتماعی تبدیل شود. او می­‌گوید: مبنای چنین گفت و گویی در ادیان حل مسایلی خواهد بود که جهان با آن مواجه است. حال ممکن است این گفت و گو در وجهی یک مسئله زیست محیطی باشد و در وجه اجتماعی و انسانی مسئله­‌ی بی عدالتی و خودکامگی یا دور شدن از معنویت و اخلاق، تنهایی و از خودبیگانگی انسان. به هرحال همیشه جهان با این مسایل چه در سطح طبیعی چه در سطح اجتماعی و چه در سطح فرد مواجه بوده و خواهد بود. توجه به این مسایل و کاهش آنها می‌­تواند از جمله ظرفیت­‌های گفت و گویی و گفت و گوی ادیان باشد.

او در پایان طرح بحث گفت و گوی ادیان را در بین علما، اندیشمندان و نخبگان مثبت ارزیابی و تاکید کرد: آنچه می‌­تواند گفت و گوی ادیان را پیش­ ببرد، توافق بر سر وجوه و ترکیب مسایل و مشکلاتی است که هر جامعه و بخشی از جهان با آن مواجه است. باید برای این مسایل دغدغه داشت و راه­‌حل­‌های تازه‌­ای پیدا کرد. گفت و گوی ادیان زمینه­‌ای برای اندیشیدن پیرامون این مسایل است که برای کاربردی کردن آن و طرح برنامه­‌های اجرایی و عملی هنوز ما در مراحل اولیه به سر می‌­بریم.

منبع: شفقنا