رو به کدام قبله؟
چکیده :در ميان همه اين انتقادات که پيوندي مستقيم دارد با زيست تراژيک ديني ما و ا ز همين رو انتقاداتي است مشروع، اما خوانش شريعتي از نهضت حسين همچنان مغفول است. هيچ کس تفسير شريعتي را از حسين در مکه به ياد نمي آورد. اصلاً شريعتي را رها کنيم، هيچ کس نمي پرسد چرا حسين، قبل از رسيدن به کربلا در مکه، حج را نيمه تمام گذاشت؟ چرا شيعيان در عرفات پشت به کعبه مي کنند و رو به کربلا. پشت به کعبه و رو به...
سوسن شریعتی:شاید بهتر آن باشد که دیگر به جملاتی از قبیل «تاریخ به ما نشان می دهد» یا مثلاً «درسی که می شود از تاریخ گرفت» و… اعتماد نکنیم. واقعیت این است که تاریخ، تا اطلاع ثانوی آن چیزی را به ما نشان می دهد که دوست داریم؛ درسی می دهد که از حفظیم.
واقعیت این است که هرگونه مراجعه به گذشته متکی به «حال» است، هم «حال» مورخ و هم «حال» زمانه مورخ و تفاسیر تاریخی بیشتر از آنکه به شناخت دیروز ما کمک برساند به شناخت ما از امروز کمک می کند. شاید همین خصلت در تفسیر تاریخی است که مورخان را به اعتراف وامی دارد؛ «تاریخ به معنای حکایت دقیق واقعیت گذشته وجود ندارد، فقط حال وجود دارد»، «روایت تاریخی همواره تفسیری است امروزی، تلاش برای احیای مجموعه یی تکه تکه، متصلب و گم شده در یک ارگانیسم زنده».
بر سر این حرف ها اغلب مورخان اجماع دارند اما در مورد ما دلایل دیگری هم مزید بر علت می شود و آن موقعیت «حال» ما است. «حال» ما مساعد شناخت تاریخی نیست. نه از سر نومیدی یا به این دلیل که شناخت تاریخی برای ما ناممکن است، شاید به این معنا که شناخت تاریخی ابزار می خواهد و نیز شرایط امکان و تا زمانی که تاریخ- تاریخ مذهب باشد یا تاریخ غیر آن- اسیر و زندانی حافظه هاست، هر تفسیری می شود تبلیغ و هر تبلیغی پرچم؛ پرچم هایی برای صف کشی های هم اینجایی و هم اکنونی. واقعیت این است که تاریخ درس می دهد، اما هر درسی که بخواهی می دهد، کافی است خود را حقیقت بپنداری تا همه داده های تاریخی بشود مواد اولیه درس تو از تاریخ، چه به قصد درس دادن باشد چه به قصد درس گرفتن.
این خصلت فقط شامل تاریخ مذهب ما نمی شود، در نسبتی که با تاریخ سیاسی معاصر خود برقرار می کنیم نیز همین حکایت باقی است. (حادثه ۱۶ آذر، از ۱۳۳۲ تا به حال چندجور متولی پیدا کرده است؟ و هر بار براساس تفسیری که از آن حادثه شده صف کشی هایی بر آن اساس صورت گرفته. یا همین نزاع جاری بر سر تملک روزهای نمادین در تاریخ ۳۰ساله ما.)
وقتی پای تاریخ مذهب به میان می آید مشکل صدچندان می شود. هم به دلیل موقعیت مذهب در اذهان مومنین و هم رویکرد مورخ مذهب که لاجرم در شرحش از تاریخ مذهب، همواره به دنبال معنا است؛ معنایی که آن حادثه در خود پنهان دارد. آیا ما زندانی تاریخ مذهب خود هستیم؟ خیر ما زندانی حافظه های مذهبی خود هستیم و این دو یکی نیست؛ همین است که هر بار ملعبه خوانش های حافظه محور خود از تاریخ مان می شویم و هر بار بر همین اساس صف می بندیم و جبهه می گشاییم و شناخت تاریخی را عقیم می سازیم.
تاریخ می گوید (به درسش کاری نداریم) حسین بن علی در سال ۶۰ هجری قیام کرد. پرسش بعدی مورخان این است؛ چرا حسین بن علی قیام کرد؟ علیه چه کسی قیام کرد؟ چه خوانش هایی از واقعه تاریخی قیام حسین بن علی تا به حال صورت گرفته است و دست آخر اینکه در حافظه مذهبی ما قیام حسین چگونه نشسته است، چه جایگاهی یافته و چه نقشی بازی می کند؟ تا اینجا را رویکردی تاریخی، شاید بتواند پاسخ دهد اما اینکه چرا این داغ آرام نمی گیرد و اینکه آیا این داغ نباید آرام بگیرد دیگر به مورخ مربوط نیست، به روشنفکر یا مصلح مربوط می شود؛ اینکه چگونه می توان سهم تاریخ را از شکل زیست آن در حافظه ها تفکیک کرد و نسبت میان آن دو را تغییر داد.
شریعتی در خوانش خود از نهضت حسین در دو نقش ظاهر می شود؛ مورخ و روشنفکر اجتماعی نیز. کسی که در پی شناساندن تاریخ است، تاریخی که می داند در ذهن مومن گونه یی اسطوره یی گرفته و نیز کسی که عزم آن دارد نسبتی جدید میان آن تاریخ و این اسطوره برقرار کند. شریعتی می کوشد میان حافظ مومن که وفاداری به خاطره را پاس می دارد از یک سو و شناخت تاریخی که فراتر از حافظه مومن اتفاق می افتد نسبت برقرار کند. او می داند که مومن از فرط به یاد آوردن تراژدی، موضوعیت آن را، تاریخیت آن را از یاد برده است و تاریخ را بدل به یکسری آیین ساخته و تنها راه آن را برگرداندن اسطوره ها به موقعیت تاریخی اولیه آن می داند. اینکه موفق می شود یا نه بحث دیگری است.
هر آنچه در بالا گفته شد شامل تفسیر شریعتی نیز می شود؛ «رد پای حال مفسر، زمانه مفسر، باورهای مفسر و… در رویکرد او به گذشته پیدا است.» با این وجود، موضوع این یادداشت، خوانش معاصر شریعتی از قیام حسین نیست، خوانش معاصران شریعتی است از تفسیر او درباره چرایی قیام حسین.
خوانش تاریخی شریعتی از نهضت حسین در دو پرده عرضه شده است؛ پرده اول حسین است در مکه (نیمه تمام گذاشتن حج) و پرده دوم حسین است، خاندانش و یارانش نیز در کربلا (رویارویی با دشمن و شهادت). پرده اول را شریعتی در سخنرانی یاد و یادآوران توضیح می دهد و پرده دوم را در کتاب شهادت. تفسیر شریعتی را از پرده دوم، یعنی شهادت حسین و خاندانش در کربلا همه به یاد دارند؛ «هر انقلابی دو چهره دارد؛ خون و پیام.»
اما تقریباً هیچ کس از تفسیر شریعتی از پرده اول چیزی به یاد نمی آورد؛ «حسین یک درس بزرگ تر از شهادتش به ما داده است و آن نیمه تمام گذاشتن حج است.» (حسین وارث آدم. م.آ. ۱۹، ص ۱۹۱) آنچه در خوانش تاریخی شریعتی از نهضت حسین طی این سال ها مغفول مانده است همین پرده اول است که در نگاه او پیش شرط اصلی فهم قیام حسین است. شریعتی در پرده اول است که با شرح موقعیت سیاسی زمانه و نسبت مذهب با قدرت، خروج حسین را از صف توضیح می دهد و آن را در ذیل تز اصلی اش که همان جنگ مذهب علیه مذهب است، قرار می دهد. چرا حسین حج را «نیمه تمام گذاشت؟ به مناسک مقدس حج بی اعتنایی کرد، آن را نیمه واگذاشت؟ شریعتی می گوید نیمه تمام گذاشتن حج از سوی حسین بی علی مهم تر از شهادت او در کربلا است؛ نیمه تمام گذاشتن حج از سوی حسین اعتراضی بود به اسلام خلافت، به مذهبی که لباس قدرت بر تن کرده است و نماینده زر و زور شده است.
حسین با انتخابش خود را نماینده آن نوع اسلامی می سازد که قربانی زور است و روش حسین این است که از پذیرش نمادهای مشترک با قدرت حاکم سر باز زند؛ «برای شیعه در چنان موقعیتی که رهبران مذهبش را شهید می بیند یا گرفتار غل و زنجیر خلیفه، تجلیل حج، کاری است به نفع مستقیم خلیفه و او که دوستدار «حج» است، نمی تواند از حجی تجلیل کند که شعاری شده است به نفع دشمن.
شیعه وقتی می بیند خلیفه این همه از حج تجلیل می کند اما اگر گزارش برسد که کسی، اندکی بیشتر در گذرگاه خویش در کنار قبر شهیدی توقف کرده است زیر شکنجه نابودش می کند، درمی یابد که تعظیم حج در اسلام خلیفه، شعار طبقه حاکم شده است و شعار او، نه حج- که خلیفه تجلیل می کند- بلکه «قبر» است، قبر شهیدی که خلیفه را اینچنین به وحشت می افکند.» (م. آ. ۷، ص ۱۹۸) شریعتی با همین نگاه است که چرخش شیعه را در عرفات از کعبه به کربلا توجیه می کند؛ «پس اکنون که حج چون شعاری به دست دشمن افتاده است، چه باید کرد؟ جهت معلوم است، طواف خاک حسین، طواف کعبه راستین است.» (همان، ص ۱۹۹)
کار حسینی از نگاه شریعتی قبل از شهادت در کربلا، طراحی راه دیگری است برای مسلمانی پشت کرده به قدرت و ثروت. شهادت، بی شک نتیجه این گشودن راه دیگری است. شریعتی شهید کربلا را به مکه برمی گرداند، به نقطه عزیمت اولیه اش، شجاعت حسین در برابر قدرت زیباست و اسطوره یی اما همه ماجرا نیست. در نیمه تمام گذاشتن حج و در اعتراض به قدرت مسلط است که حسین امکان جور دیگری دیندار بودن را برای مومن فراهم می آورد.
در حقیقت تلاش شریعتی نشان دادن این امر است که این شناخت تاریخی است که می تواند ایمان و باور را که شناختی است مجرد و انتزاعی وجهی زنده و انضمامی ببخشد؛ درک این موضوع که اگرچه ایمان یکی است و واحد اما تجربه تاریخی نشان از اشکال مختلف زیست آن دارد و باید هر گونه فرمول بندی تئولوژیک یا اسطوره یی را مشروط دانست و تاریخ مند.
رویکرد تاریخی به مومن این امکان را می دهد که ایمان خود را به پرسش بگیرد و از چند و چون زیست آن آگاه شود. وقتی حاکم و محکوم از منابع مشترک مشروعیت بخشی برخوردارند سخن از تفاوت ها الزامی است. شیعه از همین رو به رغم نبوت، از عترت سخن می گوید. شریعتی دلایل اینکه چرا چهره تاریخی اسطوره می شود و طی چه مکانیسمی یک حادثه تاریخی، بدل به نماد می شود، متکی است به دلایل تاریخی و نه الهیاتی. سعی می کند منطق مومن را در اسطوره سازی یا در گشودن قبله یی جدید- به تعبیر کربلا در کنار کعبه- بفهمد و با او همدلی کند. از همین رو به کاربرد تاریخی این انشقاق در برابر قدرت مسلط توجه دارد.
اما اینکه چرا از تفسیر دو پرده یی شریعتی فقط پرده دوم در ذهن ها نشسته است دلایل بسیاری دارد. بسیاری آن را به شرایط سیاسی آن سال ها- سال ۵۰- و اوج گیری مبارزه مسلحانه ربط داده اند و اینکه شریعتی در ذیل این شعار- آنها که رفتند کاری حسینی کردند و آنها که ماندند باید کاری زینبی کنند- قصدش از یک سو توجیه مبارزه مسلحانه نیروهای چریکی بوده است و از دیگر سو مشروعیت بخشی به کار خود که پیام رسانی باشد.
این بحث حتی در گرفت که حسین- همچون چریک های مجاهد مسلح آن زمان- نه به قصد پیروزی که به قصد شهادت دادن علیه قدرت باطل و به قیمت جان خویش به کربلا رفت؛ شهید، یعنی شاهد، شاهد یک زمانه، یک شاهد تاریخی که نفس مردنش سند است؛ سندی برای شناخت زمانه یی مسکوت و خاموش، اینکه مردن گاه خود سلاحی است آگاهی بخش، انتخابی آگاهانه و نه از سر اتفاق یا از سر بدشناسی. تفسیر دیگری نیز در آن سال ها شکل گرفت و اینکه حسین نه به قصد مردن که با انگیزه گرفتن قدرت و به مقصد کوفه حرکت کرد اما در کربلا ماند. اما همه این بحث ها به پرده دوم قیام حسین مربوط می شد؛ مردن توسط جور.
«چرا مردن» حسین همچنان مسکوت می ماند. پس از انقلاب نیز همچنان، همه چیز ذیل پرده دوم تفسیر شد؛ اینکه به شهادت حسین باید همچون روش مبارزاتی نگاه کرد یا انتخابی اخلاقی یا نوعی فلسفه زندگی… بسیاری در این باب نوشتند. بسیاری بر سر این باب ها جان باختند. بسیاری بر سر این ابواب روبه روی هم قرار گرفتند و به نام حسین بر یکدیگر تیغ کشیدند و از همین رو در بسیاری اوقات یا شریعتی را نواختند یا بر او تاختند؛ تفسیری ایدئولوژیک از تاریخ کرده است، رویکردی اسطوره یی به تاریخ داشته است، اسطوره ها را به زمین آورده است و مومنان را دچار بیماری خوداسطوره پنداری ساخته است و آنها را توسط اسطوره ها الینه ساخته است، فرهنگ مرگ را ترویج داده، در مردن فضیلت می دیده و زندگی را نادیده گرفته است، ای کاش می گذاشت اسطوره ها بر سر جای خود بنشینند و سوگواری برای آنها را کافی می دانست و… قس علیهذا.
در میان همه این انتقادات که پیوندی مستقیم دارد با زیست تراژیک دینی ما و ا ز همین رو انتقاداتی است مشروع، اما خوانش شریعتی از نهضت حسین همچنان مغفول است. هیچ کس تفسیر شریعتی را از حسین در مکه به یاد نمی آورد. اصلاً شریعتی را رها کنیم، هیچ کس نمی پرسد چرا حسین، قبل از رسیدن به کربلا در مکه، حج را نیمه تمام گذاشت؟ چرا شیعیان در عرفات پشت به کعبه می کنند و رو به کربلا. پشت به کعبه و رو به قبر؟
این موضوع نه تنها نشان می دهد مومن در درسی که از تاریخ دینش می گیرد تا کجا گزینشی و دلبخواهی عمل می کند که نشان می دهد در نسبتی که با تفسیرها برقرار می سازد نیز همچنان دلبخواهی است. اینکه برای او چرایی مرگ حسین از چگونگی شهادت او اهمیت کمتری دارد. درباره چگونگی شهادت حسین هزاران صفحه کتاب، مداحی، تعزیه، تصنیف و… نوشته می شود اما از چرایی اش سخنی در میان نیست. شریعتی برای توضیح این سوگواری مدام شیعی یک کاربرد سیاسی و تاریخی قائل است و آن مبارزه علیه فراموشی است و ضرورت یادآوری و از همین رو نقش انقلابی را فقط تا زمانی می داند که حسین بن علی، خود متولی رسمی پیدا نکرده بوده است.
تا زمانی که بلندگوهای رسمی صفویه بر طبل خاطره نمی کوبیدند. تا زمانی که قدرت می خواهد فاجعه کربلا فراموش شود، یادآوری کاربردی مثبت داشته است و از زمانی که قدرت (صفویه) همه نیرویش را فقط بر سر یادآوری این فاجعه می گذارد یادآوری دیگر کاربرد مشروعیت بخشی به قدرت را دارد و نه تذکاردهنده. در اینجا دیگر خطر فراموشی نیست، خطر اشباع حافظه است و در نتیجه نقشی منفی برعهده اش می افتد.
دیگر حسین وار عمل کردن مداحی نیست، حسین وار عمل کردن در یک کلمه پرسش از کدامین حسین است و شناخت. حسین با قیام خود از اسلام خلافت پرسید؛ محمد آری اما کدام محمد. حال حسین اگر می بود می گفت حسین آری اما کدام حسین؟ در ذیل چنین تحلیلی است که شریعتی نتیجه می گیرد حسین وار زیستن، الزاماً و فقط کشته شدن نیست بلکه قبل از هر چیز پرسش از دینداری موجود است.
این دورخیز تاریخی شریعتی به قیام حسین در دو پرده با این هدف انجام می شود که پلی بزند به حافظه کیش مدار و آیینی مومنی که در این بزرگداشت الینه شده است و در این چرخش سرگیجه آور بزرگداشت چگونگی مرگ حسین پرسش از چرایی را به کل به کناری نهاده و او همچون مورخ و همچون مصلح نیز می خواهد این حافظه زخم خورده سوگوار مومن را در مواجهه یی تاریخی با چرایی مرگ حسین بنشاند. این تنها راهی است که به زعم شریعتی امکان شکل گیری ذهن تاریخی را برای مومن فراهم می کند و موجب گشودگی حافظه می شود.
اینکه تفسیر شریعتی تفسیری است شخصی بحثی نیست اما پرسش این است که این شخصی بودن تفسیر او نامشروع است یا امری است ناگزیر. اینکه در شرح حوادث تاریخی شما به دنبال معنا باشی ناگزیر است. منابع واحد الزاماً مورخان را به نتایج واحد نمی رساند. شریعتی نمی خواهد با تکیه بر درکی تاریخی ایمان ما را محکم کند یا برعکس ایمان ما را در پرتو تاریخ متزلزل سازد، فقط می خواهد نشان دهد گذشته خود را در اختیار هر کس که بخواهد قرار می دهد و اگر به آن بی اعتنا بمانی متولیان کاذب پیدا می کند. از نظر او این رفت و آمد میان تاریخ و ایمان به حال هر دو مفید است.
یک نکته یا یک پرسش
با این همه پرسش اصلی این است؛ در این هزارتوی خوانش ها، چه خوانش مفسر باشد از متن یا داده تاریخی، چه خوانش مخاطب باشد از سخنان مفسر، به خصوص وقتی سخن از تاریخ مذهب است و در نتیجه مذهب نیز تا کجا تلاش برای درس آموزی از آن مشروع است؟ مشروع هم که باشد تا کجا مفید است؟ شاید بتوان گفت هم مشروع است و هم مفید و به خصوص ناگزیر. مشروع است چرا که تاریخ مذهب امکان فهم انضمامی، متکثر و زنده را از چگونگی زیست ایمان فراهم می سازد و از همین رو مفید نیز هست؛ وقتی قرار باشد قرائتی واحد دینداری را زندانی خود نکند و از همین رو ضروری است و اجتناب ناپذیر.
رفت و آمد میان حافظه مذهبی و تاریخ مذهب تنها راه و لااقل یکی از اشکال ممکن شکل دادن به وجدان تاریخی است، حتی اگر این رفت و آمد سوءتفاهمات و خطراتی را نیز- همچون خوداسطوره پنداری- به دنبال آورد، حتی اگر همین خصلت گزینشی و عاطفی حافظه ممکن است موجد صف و صف کشی های خطرناک اکنونی و اینجایی باشد. اگر راست باشد که ما به قول پل ریکور یا در معرض فراموشی هستیم یا در خطر یادآوری بیمارگونه مدام، هیچ راهی به جز این رفت و آمد باقی نمی ماند؛ از اسطوره به تاریخ و از تاریخ به اسطوره، از امروز به دیروز و برعکس. حتی اگر تاریخ درسی ندهد نزاع بین درس های مدامی که می خواهیم از آن بگیریم مفید است و مشروع و ضروری. هیچ فایده یی نداشته باشد، تعداد واحدهای درسی بیشتر می شود و امکان انتخاب برای ما بیشتر.
منبع :ضمیمه اعتماد
مقاله ی زیبایی بود و تاثیر گزار .
بگذار کمی بیندیشیم.
بسیار اندیشمندانه بود.